Aktibista, Makamasa, Internasyunalista

AKTIBISTA, MAKAMASA, INTERNASYUNALISTA
pagninilay ni Goriong Putik

Bakit nga ba may aktibista, ang tanong ng karamihan. Sila raw ay nanggugulo lamang. Totoo iyon. Ginugulo nila ang gobyernong mali ang patakaran upang magwasto ito. Ginugulo nila ang mga kapitalistang manhid na walang pakialam kung na mas masarap pa ang kinakain ng kanilang mga alagang aso kaysa pagkain ng karaniwan nilang manggagawa.

May aktibista dahil may kawalang katarungan. Tutunganga na lang ba tayo kahit inaapi na ang ating mga kababayan at kapatid? O tayo'y kikilos upang sila'y sagipin? Patuloy ang teroristang demolisyon ng tahanan ng mga maralita, patuloy ang mababang pasahod sa mga gumagawa ng yaman ng kapitalista, patuloy ang pagtataboy sa mga vendors na naghahanapbuhay ng marangal, patuloy na naiinitan ng sikat ng araw ang mga napakasisipag na magsasaka ngunit nagkukulang sa pagkain ng kanyang pamilya, patuloy ang pagtaas taun-taon ng matrikula sa paaralan gayong karapatan at hindi negosyo ang edukasyon, patuloy ang pagtaas ng presyo ng gamot at pagpapagamot gayong karapatan ng bawat isa ang kalusugan, dumarami ang mga batang manggagawa habang walang trabaho ang matatanda, atbp.

May aktibista dahil may pangangailangang tugunan ang iba't ibang kinakaharap na problema ng mga manggagawa, maralita, kababaihan, kabataan, magsasaka, maliliit na manininda, magniniyog, magtutubo, mangingisda, lumad, at iba pang aping sektor ng ating lipunan.

May aktibista dahil may nagsuri na mali ang sistemang kasalukuyan nating ginagalawan, na mali na may naghaharing iilan habang naghihirap ang higit na nakararami, na mali na umiiral ang kalagayang may mahirap at may mayaman.

May aktibista dahil may naniniwalang dapat ipaglaban ang lahat ng ating karapatan, at ang karapatan ay hindi dapat gawing negosyo ng pamahalaan at ng mga kapitalista, tulad ng ating karapatan sa pabahay, pagkain, trabaho, kalusugan, at marami pang karapatang dapat kilalanin at igalang.

May aktibista dahil nagdurugo ang ating puso kapag nakikita at nalalaman nating may naaapi at napapagsamantalahan. Hindi natin kayang manahimik, magbulag-bulagan, at magbingi-bingihan sa bawat hikbi ng ating kapwa mahihirap.

May aktibista dahil may nagresponde sa panawagang kumilos laban sa gobyernong puno ng kurakot, laban sa pamahalaan ng katiwalian, laban sa sistemang mapagsamantala, laban sa mga taong sariling interes lamang ang nais manaig imbes na interes ng higit na nakararami, laban sa mga kapitalistang walang pakialam kahit mamatay sa gutom ang pamilya ng manggagawa ngunit binabangungot pag nalulugi ang kumpanya.

May aktibista dahil patuloy na nabubuhay sa kadiliman ang ating bayan, ang ating lipunang ginagalawan. Tungkulin ng bawat aktibistang akayin sa liwanag ang bawat nasa dilim.

May aktibista dahil may taong prinsipyado, may makatarungang prinsipyong tinatanganan at ayaw pabayaan sa dilim ang kanyang kapwa. Prinsipyo niya'y makatao at internasyunalismo.

May aktibista dahil naniniwala siyang makakamit lamang ang kapayapaan sa daigdig kung makakamit ang hustisyang panlipunan para sa lahat.

May aktibista dahil hindi siya pasibo, kundi taong may pakialam sa kanyang kapwa tao. May aktibista dahil naniniwala siya sa pagpapakatao at pakikipagkapwa-tao, at ito'y ninanais niyang umiral sa bawat isa. May aktibista dahil mapagmahal siya sa kalikasan, at ayaw niyang mawasak ang mundong ito ng mga armas-nukleyar at mapamuksang elemento sa daigdig. May aktibista dahil naniniwalang hindi dapat negosyo ng iilan ang mga serbisyo't karapatan ng bawat mamamayan.

May aktibista hangga't patuloy na umiiral ang pribadong pagmamay-ari ng mga kasangkapan sa produksyon, tulad ng makina, pabrika, hilaw na materyales, at lupa. Naniniwala siya at nakikibaka upang tiyaking maging pag-aari ng lipunan ang mga kasangkapan sa produksyon para sa kapakanan ng lahat, at di ng kakarampot na elitista lamang.

May aktibista dahil may patuloy na mangangarap, kahit yaong di pa isinisilang ngayon, ng isang lipunang makatao, isang lipunang hindi pinaghaharian ng kapital, isang lipunang may pagkakapantay-pantay, isang lipunang walang uri.

May aktibista dahil siya'y internasyunalista. Hindi siya makabayan, pagkat lahat ng uring api at pinagsasamantalahan, anuman ang lahi nito, ay kanyang ipinagtatanggol. Anumang tribu, anumang lalawigan, anumang bansa, anumang lahi ay dapat ipagtanggol laban sa lahat ng anyo ng pagsasamantala at pang-aapi ng tao sa tao. Anong silbi ng pagiging makabayan kung ang karatig bayan na hindi mo kalahi ay naaapi? Ang aktibista'y internasyunalista. Walang bakod ang kanyang pagtulong sa maliliit at pagsusulong ng sistemang tunay na makatao para sa lahat.

Kung walang aktibista, lagi tayong nasa dilim, at patuloy tayong inaakay ng mga naghaharing uri sa kumunoy ng kahirapan. Patuloy pa ang kadiliman. Nananatiling sakbibi ng lumbay at dusa ang mga gumagawa ng yaman habang nagpapasasa sa yaman ng lipunan ang mga naghaharing iilan.

May aktibista dahil naririto tayo. Aktibo, hindi pasibo. May pakialam sa mga nangyayari sa ating kapaligiran, sa ating pamayanan, sa ating bayan, sa lipunang ating ginagalawan.

Yaong mga tumutuligsa sa mga aktibista ay yaong mga naghaharing uri at mga elitistang makasarili, walang pakialam sa kapwa tao, at ayaw itama ang kanilang mga kabuktutan sa kanilang kapwa. Yaong mga ayaw sa mga aktibista ay yaong mga gustong magkamal ng mas malalaking tubo at magpasasa sa pinaghirapan ng iba. Yaong mga tumutuligsa sa mga aktibista ang mga kapitalistang kung mandurog ng karapatang mag-unyon ng mga manggagawa ay parang nandudurog lamang ng mga ipis.

Ah, dapat pang hilumin ang mga sugat na nilkha sa kaibuturan ng puso't diwa ng mga mahihirap, mga sugat na likha ng mga elitistang yumuyurak sa karangalan at pagkatao ng mahihirap, mga sugat na likha ng mapag-imbot na kapitalistang sistema, mga sugat na kung maghilom man ay mag-iiwan pa rin ng pilat ng nakaraan.

Mga aktibista, hindi tayo dapat tumigil hangga't hindi nagwawagi. Marami pang suliraning dapat tugunan. Ang mga karapatan ay dapat tamasahin ng lahat at di negosyo ng iilan. Patuloy pa ang kurakutan sa kabanyaman ng bayan. Patuloy pa rin ang pagkamkam ng tubo ng mga kapitalista sa lakas-paggawa ng mga manggagawa. Kailangan pa ang mga aktibista ngayon para sa pagbabago.

Nawa'y makapagbigay tayo ng liwanag sa mga pusong inaagiw na sa pag-iimbot, mga matang mapangmata sa maliliit, sa mga taingang laging nagtetengang-kawali sa mga daing ng maralita, sa mga nangangakong laging pinapako ang kanilang sumpa pag naupo na sa poder, sa mga walang awa.

Ako'y aktibista at ipinagmamalaki ko iyon.

Halina’t itanim natin ang binhi ng aktibismo sa bawat isa. Para sa isang lipunan at daigdig na tunay na makatao.

Ang Pakikiisa sa Earth Hour ay Pakikipagkapwa-Tao

Ang Pakikiisa sa Earth Hour ay Pakikipagkapwa-tao
pagninilay ni Goriong Putik

Mamayang gabi, papatayin ng marami ang ilaw sa ganap na ika-8:30 hanggang ika-9:30 ng gabi bilang pakikiisa sa Earth Hour. Napakahalaga ng pakikiisang ito para sa pangangalaga sa kalikasan.

Kahit na paborito man natin ang mga palabas sa GMA7 na Bitoy's Funniest Videos sa ika-8 ng gabi, at Kapuso Mo, Jessica Soho, sa ika-9 hanggang 9:45 ng gabi; pati ang palabas sa ABS-CBN na Maalaala Mo Kaya na magsisimula ng ika-8:15 pm hanggang 9:30 pm, ito'y okey lang. Pagkat ang isang oras mong pagpatay ng ilaw, at pagkawala ng kuryente ay pagpapakita mo ng malasakit sa iyong kapwa tao, na tinatamaan ng pagkasira ng kalikasan.

Patay man ang ilaw sa mga oras na ito, sana'y piliin nating huwag manood ng telebisyon. Dahil pwede naman talagang manood ng TV kahit patay ang ilaw.

Nawa'y gawin nating pagkakataon ang pagpatay natin ng ilaw bilang paggunita sa ating Inang Kalikasan. Alalahanin natin ang pagkamatay at pagkakasakit ng maraming tao, kababayan man natin at hindi, dahil sa pagkasira ng kalikasan.

Ang mga namatay sa malaking baha sa Ormoc, Leyte, ilang taon na ang nakararaan.

Ang pagguho ng mabahong basura sa Payatas sa Quezon City na ikinamatay ng maraming maralita.

Ang mga tinamaan ng nuclear radiation dahil sa aksidente sa Three Miles Island sa US, at sa Chernobyl sa Russia.

Ang pagkakasakit ng marami dahi sa mabahong basura, mabahong usok sa Edsa, pagbara ng mga kanal kaya nagbabaha, pagdumi ng ilog at dagat, pag-iinit ng mundo o global warming, pagkakaroon ng tambak na basurang plastik, at marami pang iba.

Patay na ang Ilog Pasig at kailan pa maghihilom ang sugat na iginawad dito ng tao?

Panahon na para magmalasakit tayo sa kalikasan. Wala nang iba pang mundo tayong titirahan maliban sa mundong ating ginagalawan.

Sa bawat pagkasira ng kalikasan, ang tinatamaan ay tao. Kung mahal mo ang kapwa mo, ang pamilya mo, ang mga kamag-anak, kaibigan, at kakilala mo, gagawa ka ng paraan para mapangalagaan sila mula sa sakit at sakunang dulot ng pagkasira ng kalikasan. Kaya ang pakikiisa sa Earth Hour ay pakikipagkapwa-tao at pagpapakatao. Dahil mahal mo ang kapwa mo, pangalagaan mo ang kalikasang tahanan ng bawat isa.

Ang pakikiisa sa Earth Hour ay di lang boto para sa kalikasan, kundi pakikipagkapwa-tao.

Bilang pagpapakita ng pagmamahal sa ating kapwa, halina't makiisa sa panawagang ito. Tutal isang oras lang naman ito. Pakisabi na rin sa mga kapitbahay nyo ang panawagang ito:

Mamayang ika-8:30 hanggang ika-9:30 ng gabi, Marso 28, 2009, halina't patayin natin ang ilaw sa ating mga tahanan, gumamit ng flash light, at kung kandila man ay tiyaking ito'y nababantayan upang hindi magkasunog.

Pag nagawa nyo ito, saludo kaming lahat sa inyo!

Maraming salamat.

- mula kay Goriong Putik




P.S. Sa isang blog ay ito ang nakasulat na paliwanag:

This year, Earth Hour has been transformed into the world’s first global election, between Earth and global warming.

For the first time in history, people of all ages, nationalities, race and background have the opportunity to use their light switch as their vote – Switching off your lights is a vote for Earth, or leaving them on is a vote for global warming. WWF are urging the world to VOTE EARTH and reach the target of 1 billion votes, which will be presented to world leaders at the Global Climate Change Conference in Copenhagen 2009.

This meeting will determine official government policies to take action against global warming, which will replace the Kyoto Protocol. It is the chance for the people of the world to make their voice heard.

Earth Hour began in Sydney in 2007, when 2.2 million homes and businesses switched off their lights for one hour. In 2008 the message had grown into a global sustainability movement, with 50 million people switching off their lights. Global landmarks such as the Golden Gate Bridge in San Francisco, Rome’s Colosseum, the Sydney Opera House and the Coca Cola billboard in Times Square all stood in darkness.

In 2009, Earth Hour is being taken to the next level, with the goal of 1 billion people switching off their lights as part of a global vote. Unlike any election in history, it is not about what country you’re from, but instead, what planet you’re from. VOTE EARTH is a global call to action for every individual, every business, and every community. A call to stand up and take control over the future of our planet. Over 74 countries and territories have pledged their support to VOTE EARTH during Earth Hour 2009, and this number is growing everyday.

We all have a vote, and every single vote counts. Together we can take control of the future of our planet, for future generations.

VOTE EARTH by simply switching off your lights for one hour, and join the world for Earth Hour.

Saturday, March 28, 8:30-9:30pm.

Ang Metapora ng Putik sa mga Pelikula at Nobela

ANG METAPORA NG PUTIK SA MGA PELIKULA AT NOBELA
pagninilay ni Goriong Putik

Ang putik ay kasama na natin sa pang-araw-araw na buhay. Anupa't bahagi na ito ng ating paglaki. Nariyan ang matalsikan tayo ng putik ng rumaragasang sasakyan, ang lumubog ang ating sapatos sa putikan. Ngunit isa ring mahalagang paglalarawan ang putik sa hindi karaniwan.

Tila isang napakahalagang metapora ang putik sa panitikan o literaturang pambansa. Lagi itong ginagamit sa mga argumento, debate, talakayan o pangkaraniwang usapan upang ilarawan ang maraming bagay, tulad ng budhi, kaugalian, at maging pagkatao.

Karaniwan ay maririnig nating sinasabi ng matatanda, "Nagpupukulan na naman ng putik iyang mga tradisyunal na pulitiko para siraan ang kanilang mga katunggali." Ayaw nating "mabahiran ng putik" ang ating karangalan o puri bilang tao. At pag nasabihan pang ang ugnayan ng isang magkaibigan ay tulad sa putik, ito'y nangangahulugang may pagtataksil.

Sa pagsasaliksik ko ay di ko sinasadyang makita ang mga pamagat ng pelikulang may kaugnayan sa putik. Labing-isa ang nakita ko, at marahil mas marami pa rito. Sa pamagat pa lamang ay kapansin-pansing napakalalim ng kahulugan ng salitang 'putik'. Halina't tunghayan ang ilan sa mga ito:
(a) Magkumpareng Putik (1950 - starring Roberto Rosales)
(b) Taong Putik (1956 - starring Alicia Vergel, Amado Cortez)
(c) Kadenang Putik (1960 - Efren Reyes)
(d) Nardong Putik (1972 - starring Ramon Revilla)
(e) Putik Ka Man... Sa Alabok Magbabalik (1976 - starring Gloria Diaz)
(f) Mga Rosas sa Putikan (1976 - starring Vilma Santos)
(g) Ginto sa Putikan (1990s - starring Estella Estrada II)
(h) Bato, Lupa, Putik (1990 - starring Liz Alindogan, Rachel Lobangco)
(i) Dinampot Ka Lang sa Putik (1991 - starring Christopher de Leon, Maricel Soriano)
(j) Ang Babaing Putik (2000 - starring Klaudia Koronel)
(k) Bertud ng Putik (2003 - starring Bong Revilla)

Marahil, lahat ng pelikulang ito ay pumatok sa takilya, lalo na't pawang mga bigating artista ang siyang bida sa mga ito. Kung susuriin natin ang mga pamagat pa lamang, kapansin-pansin ang iba't ibang kahulugan ng putik. Tayo ay nagmula sa putik dahil nilalang tayo mula sa putik, kung papansinin ang pelikulang "Putik Ka Man... Sa Alabok Magbabalik", habang sa "Magkumpareng Putik", marahil ito'y tungkol sa paglalabanan ng dalawang magkumpareng kinulapulan ng putik ang bawat isa. Ibig sabihin, dinungisan ang pangalan at binalewala ang pinagsamahan bilang magkaibigan.

Ang mga pelikulang "Mga Rosas sa Putikan", "Ginto sa Putikan", at "Dinampot Ka Lang sa Putik" ay marahil tumutukoy sa mga babaeng mahihirap na natagpuan ng mayaman at naging asawa.

Si "Nardong Putik' naman ay isang kilalang kilabot ng Cavite, na ang anting-anting ay mula sa putik, tulad din ng "Bertud ng Putik". Pinagbidahan ang bawat isa nito ng mag-amang Revilla.

Marahil, ang "Kadenang Putik" ay tungkol sa mabuway na pagkakakulong ng isang tao sa isang lugar, marahil ay sa bilangguan o sa lupang minana pa niya sa kanyang ninuno, na imbes na bakal ang kadena, ito'y putik na tanikalang nagtali sa kanila o sa kanya sa maruming piitan o sa lupa.

Ang "Taong Putik" ay maaaring isang halimaw, habang "Ang Babaeng Putik" ay isang mananayaw.

Gayunman, ito'y pawang mga palagay lamang, bagamat inaamin kong hindi ko pa napanood ang lahat ng ito, maliban sa ilan, tulad ng "Nardong Putik" at "Bertud ng Putik". Kailangan ko pa ng sapat na panahon para panoorin ko ang lahat ng ito. Ngunit may makikita pa kaya tayong pelikula ng ilan dito, na marahil sa tagal ng panahon ay talagang hindi na natin mapanood ng malinaw. Gayunman, mahalagang nahalungkat din natin ito sa kasaysayan.

Narito naman ang mga nobelang may kaugnayan sa putik:
(a) Mga Bathalang Putik ni Liwayway A. Arceo
(b) Moog sa Putikan ni Agapito M Joaquin

Hindi ko pa rin nahahawakan ang mismong mga aklat na ito, ngunit nais ko rin itong mabasa, upang mas maipaliwanag ko ng husto ang kaugnayan ng putik sa ating buhay, sa ating kapaligiran, sa ating kultura, at marahil, sa ating pagkatao. Marahil kahit sa mga maikling kwento at mga tula ay marami pa tayong matatagpuang iba pang kahulugan o metapora ng putik. Gayunman, matagalan pang pananaliksik ito.

Ang mga pelikula't nobelang nabanggit ko ay ilan lamang sa mga nasaliksik ng inyong abang lingkod habang nagtatangal ng putik sa aking tsinelas, at minamasdan ang ilang nagkalat na librong itinapon ng may-ari dahil luma na at naputikan.

Lunas ang Pag-asa

LUNAS ANG PAG-ASA
pagninilay ni Goriong Putik

Maraming tao ang kadalasang nawawalan ng pag-asa.

Maraming nagpapatiwakal dahil tingin nila'y wala nang pag-asa ang kanilang kasalukuyang hirap na kalagayan. Akala nila'y pulos dusa na lang ang mundong ito, pulos hinanakit, at pwang kahirapan na lamang. Makakaahon pa kaya tayo, ang nasasa isip ng iba, sa aba nating kalagayan?

Marami ang nakakagawa ng krimen dahil wala silang maasahang matinong kalagayan. Nakakulong dahil nagnakaw ng sampung pisong pandesal, habang ang mga nagnakaw ng milyun-milyon sa kaban ng bayan ay hindi maipakulong.

Marami ang namatay dahil sa simpleng sakit dahil hindi ginamot ng mga doktor sa ospital. Inaasahan nilang ang karapatan nila sa kalusugan ay paiiralin ng ospital. Ngunit ang kalusugan pala, imbes na serbisyo, ay negosyo na.Paano gagamutin ang maysakit na maralita kung wala siyang pang-down payment sa ospital? Paano gagaling ang maralitang maysakit kung napakamamahal ng gamot na kinakailangang bilhin? Paano giginhawa ang maralita kung sa mismong bayan niya, siya'y lalong ibinababa?

Marami ang hindi nakapag-aral dahil sa hirap ng buhay, at dahil sa mahal ng matrikula, na bawat taon ay tumataas. Marami ang umasang makapag-aaral dahil karapatan nilang mag-aral, ngunit ang karapatang ito sa edukasyon ay negosyo na pala. Paano nila pag-aaralan ang nais nilang kurso kung napakamahal ng bayad sa edukasyon? Paano magiging doktor o abugado ang mga maralitang nangangarap na makatulong sa kanilang mga aping kababayan sa nayon at liblib na pook sa mga lalawigan kung di pa sapat ang pagbebenta ng kalabaw at kapirasong lupang minana pa nila, kung ang gastos naman sa pag-aaral ay napakamahal?

Mga maralita'y hampaslupa, mga mababaho, mga walang silbi sa mundong ito. Ganito kadalasang inilalarawan ang mga mahihirap.

Ngunit ang mga maralita, nagtitiis tumira sa ilalim ng tulay upang mabuhay. Kumakain ng mga itinapong tira-tirahang karne mula sa Jollibee at McDo upang lutuing muli, para lang may maipakain sa kanilang mga gutom na pamilya. Nasisikmura ang gayong abang kalagayan para sa kanilang mga anak para lang mabuhay. Makatao ba ang ganito? Hindi!

May maaasahan pa ba tayo sa ganitong klase ng gobyerno, pabaya sa mga maliliit? May maaasahan pa ba tayo sa kapitalistang sistemang umiiral ngayon, na ang serbisyo't karapatan ay ginagawang negosyo?

May pag-asa pa habang tayo'y nabubuhay. Ito ang laging bukambibig ng matatanda, ng pamahalaan, maging ng simbahan. Ngunit maaasahan ba natin sila sa pag-asang ating inaasam? Walang mawawala sa atin kung umasa tayo, at mas malaking kawalan kung ang pananaw natin sa buhay ay pawang kawalang pag-asa.

Pag umasa ka, lahat ay maaaring mangyari. Ang pag-asa ay tulad ng iniinom na spinach ni Popeye na sa panghihina niya'y bigla siyang lalakas.

Kahit alam nating ang inaasahan natin ay bihirang mangyari, at ang di natin inaasahan ang nangyayari, may pag-asa pa rin tayo. Kailangan lang nating kumilos at maging positibo sa pananaw. Malay mo, tumama ka sa lotto. Ngunit kung di ka tumaya, huwag mong asahang tatama ka sa lotto.

Ang pag-asa ay gamot sa nahihirapan. Ang pag-asa ay lunas sa nagsisikip mong dibdib. Ang pag-asa ang siyang gamot sa pagdududa, gamot sa mga sugat na nalikha ng mga pangyayari. Ang pag-asa ay paghilom.

Gayundin naman, ang pag-asa ay pagkilos, at hindi lamang pagsasabi ng "Sana, sana", kundi "Dapat, dapat". Hindi tayo dapat tumunganga na lang sa isang tabi, at gayahin si Juan Tamad sa kanyang pagkakahiga sa pag-asang bumagsak ang bayabas sa kanyang bunganga. Kailangang kumilos ng mga mahihirap upang baligtarin ang tatsulok na kalagayan ng lipunan.

Oo, may pag-asa pa. May pag-asa pa.Dahil kung walang pag-asa, walang kahulugan ang buhay. Minsan lang tayong mabuhay sa mundong ito. Bigyang kahulugan natin ang buhay. Halina't tayo'y kumilos upang ang pangarap na inaasam ay magkaroon ng katuparan.

O, Pag-asa, halina't haplusin mo ang mga isipang nadirimlan at mga pusong nasasaktan. Halina't kami'y tulungan upang maibsan ang nararamdaman naming kahungkagan. Naririto kami, umaasa.

Kaugnayan ng Paglaya sa Buhay

Kaugnayan ng Paglaya sa Buhay
ni Goriong Putik

ang paglaya ay may dalawang kahahantungan
- buhay o kamatayan

ngunit ano ang kaugnayan ng paglaya sa buhay
- ang dahon pag tinanggal ba sa sanga ng puno, iyon ay paglaya o iyon ay kamatayan
- ang isda pag tinanggal ba sa ilog o dagat, iyon ba ay paglaya o iyon ay kamatayan

ang paglaya ay dapat na may kaugnayan sa iyong buhay upang magpatuloy ang buhay
tulad ng paglaya ng bilanggong walang kasalanan at paglaya ng ibon mula sa hawla

ang paglaya sa di mo mundo ay nagdudulot ng kamatayan
- ang dahong napigtas sa puno
- ang isdang natanggal sa tubig
- ang lobong natanggal sa tangkay at pumailanlang sa himpapawid na di niya mundo

ang paglaya pabalik sa mundo mo ay buhay
- ang paglaya ng ibong di dapat nasa hawla
- ang paglaya ng bilanggo dahil sa parole at nakabalik sa pamilya

ang paglaya ay dapat may kaugnayan sa lalaya