Kaybagsik nina Ondoy at Pepeng

KAYBAGSIK NINA ONDOY AT PEPENG
pagninilay ni Goriong Putik

Ondoy at Pepeng. Pawang matitinding unos na dumatal sa ating bansa, lalo na sa Kalakhang Maynila, Gitnang Luson at Hilagang Luson. Kinitil ng mga bagyong ito'y halos nasa 500 katao na. Lubog sa baha ang mga subdibisyon, mga iskwater, at mga pananim sa mga probinsya. Nakakalungkot, dahil bukod sa mga namatay ay marami pa ang nawalan ng tahanan. Dinelubyo ng mga bagyong ito ang kabahayan at kabuhayan ng ating mga kababayan. Hanggang ngayon, marami pa ring kabahayan ang lubog sa baha dahil walang madaluyan ng tubig para bumaba, tulad sa Muntinlupa.

Sinong sisisihin sa nangyari? Ngunit may dapat nga bang sisihin sa mga nangyari, gayong ito'y ngitngit ng kalikasan? O ang dapat nating sisihin ay ang sistemang panlipunang sumira sa kalikasan, na siyang dahilan upang gantihan ng kalikasan ang tao?

Muling nasilayan ng marami ang muling pagbabayanihan ng mga Pilipino at pagmamalasakit nila sa ating kapwa. Agad silang sumaklolo sa mga natamaan ng baha, ngunit ang marami, bagamat nais sumaklolo ay walang magawa dahil sa kawalan ng kagamitan. O kung may gamit man ay di bihasa sa paggamit nito.

Gayunman, kapansin-pansin ang kawalang-handa ng pamahalaan sa ganitong mga sitwasyon. Doon nga sa may Brgy. Bagong Silangan sa Lunsod Quezon, umabot na sa 42 katao ang namatay. Sa Provident Village sa Marikina, na karamihan ay mga sikat ang nakatira, ay hindi rin pinatawad ni Ondoy. Sa Muntinlupa’y walang madaluyan ang tubig baha kaya lubog pa rin ang maraming bahay sa putik. Ang lalawigan ng Pangasinan ay nagmistulang karagatan. Nagka-landslide sa Baguio City at sa La Trinidad, Benguet, kung saan kayraming namatay. Habang isinusulat ito’y nasa 648 na ang natalang namatay.

Hindi maaaring sabihin ng pamahalaan na di sila handa sa ganitong pangyayari, pagkat lagi namang tinatamaan ng bagyo ang ating bansa. Noong 2007 nga ay nanalasa na ang kaytinding bagyong Milenyo na kumitil din ng maraming buhay. Dapat ay naghanda na sila kung sakaling mangyari muli ang panibagong unos tulad ni Milenyo. O ang dapat nating sisihin o punahin ay ang nagaganap na climate change na nagdulot ng ganitong katinding unos?

Ano nga ba ang tinatawag na climate change? Ito ang pagbabago-bago ng klima ng mundo, dahil sa mga greenhouse gases (GHG) na bumubutas sa atmospera ng ating daigdig. Tulad dito sa Pilipinas, nagkaroon ng tag-ulan sa panahon ng tag-araw. Ngayon ngang 2009 ay naranasan nating umulan ng malakas at nagbaha nitong Mayo na dapat ay tag-araw. Ang greenhouses gases na sumira sa kalikasan ay dulot ng pagsusunog ng mga fossil fuels para sa langis ng mga sasakyan. Dulot din ito ng mga coal-fired power plants na nagsusunog din ng mga uling para magpaandar ng kuryente.

Ngunit sa ngayon, sinisisi ng gobyerno, lalo na ng mga trapo, ang mga maralita dahil sa pagbaha. Ang mga iskwater daw ang dahilan kaya di raw madaanan ng tubig ang mga estero, kaya nais ng mga pulitiko na pabantayan ang mga lugar na binaha sa mga militar upang di na roon makabalik ang mga iskwater. Ngunit sino ba ang dahilan kung bakit may iskwater? Hindi ba’t itong gobyerno, mga elitista, mga mayayaman, mga kapitalista, na di isinasama sa pag-unlad ang mga dukha at laging inietsapwera ang mga mahihirap sa mga planong kaunlaran ng bansa? Hindi ba’t ang laging solusyon nila sa maralita ay itaboy ito sa mga lunsod at itapong parang mga basura sa mga bundok at malalayong lugar?

Maraming salamat sa mga noodles at sardinas na ipinamigay upang kahit pansamantala ay may pang-agdong-buhay ang mga nasalanta. Ngunit alam nating hindi ito sapat upang makabalik ang mga nasalanta sa dati nilang pamumuhay. Kaya imbes na pawang noodles at sardinas ang ibigay bilang relief sa mga apektado, bakit hindi na lang ibigay ay mga bahay na sapat para sa kanila. Karapatan nila ang magkaroon ng bahay, ngunit pinabayaan sila ng gobyernong tumira sa mga mapanganib na lugar, tulad ng riles at estero.

Anong dapat gawin? Dapat na ilaan ang countryside development fund o pork barrel ng mga mambabatas, calamity fund ng gobyerno para sa pagbili ng lupa sa mga maralitang biktima ng bagyong Ondoy. Tiyaking sa relokasyon nilang ito ay may sapat na pabahay, hanapbuhay at serbisyo. Dahil isa man sa tatlong ito ang mawala ay tiyak na delubyo sa mga nasalanta.

Dapat magkaroon ng moratorium sa demolisyon at pagpapaalis sa evacuation center hangga’t walang maayos, abot-kaya at ligtas na relokasyon. Hindi dapat na itataboy na lamang na parang mga daga ang mga maralita at basta na lamang paaalisin nang walang kasiguraduhan sa paglilipatan.

Ngunit mananatili ang katotohanan: Sa nangyaring pagkamatay ng daan-daang tao, at kawalan ng matitirhan ng mga nasalanta, ang tanging ginagawa ng gobyerno ay mamigay ng noodles at sardinas, imbes na tiyaking ayusin at ilagay sa mas maayos na lugar ang mga nasalanta. Kung ipagpapatuloy ng gobyerno ang basta na lamang pagpapaalis sa mga maralita sa dating kinatirikan ng kanilang bahay nang walang maayos na plano, sadyang inutil ang gobyerno ni Gloria.

TRAPO KADIRI: Sa Republikang Basahan Naghahari

TRAPO KADIRI: Sa Republikang Basahan Naghahari
pagninilay ni Goriong Putik

Basahan ang trapo. Panlinis sa kadumihan. Ngunit ang isa pang trapo ay pinaikling 'traditional politician', na ibang klaseng luminis, dahil ang kadalasang nililinis ay kaban ng bayan. Ito ang trapong walang silbi sa bayan, at namamayagpag sa republikang basahan.

Noong una, tinawag sila ng mga mamamahayag na 'tradpol' na kasintunog ng tadpole o palaka. Hanggang sa uminog na ito sa salitang 'trapo' (Jose F. Lacaba, 02-21-06). Ayon naman kay Dean Jorge Bocobo, naimbento ang salitang 'trapo' dahil kay dating Speaker Jose de Venecia (Philippine Commentary, 05-31-04). Noong 1995, ginamit na rin ito ng Students Advocates for Voters Empowerment (SAVE) na itinatag ng National Federation of Student Councils (NFSC) at Kalipunan ng Malayang Kabataan (Kamalayan) sa kanilang TRAPO KADIRI campaign, kung saan naipanalo nila ang apat sa pito nilang kandidato sa kongreso. Ayon naman kay Henry F. Carey, tinawag na ng NAMFREL ang mga traditional politicians na 'trapo' (Christian Science Monitor, 08-19-91). Ngunit bago pa mapasok ang bagong kahulugan ng trapo sa ating wika, uso na ang 'trapo' sa panahon pa ng Batasang Pambansa ni Marcos.

Ang trapo ay mga tradisyunal na pulitiko. Ibig sabihin, nagsimula ang pamamayagpag ng mga trapo mula pa ng maitayo ang Pangkalahatang Asembliya, o kauna-unahang kongreso sa Pilipinas, noong 1916.

Dahil sa kanilang kayamanan at impluwensya sa ekonomya't pulitika ng kanilang bayang nasasakupan, sila ang kinilala'y nahalal sa matataas na pusisyon sa bansa. Ang kanilang kapangyarihan ay palipat-lipat sa kamay ng kanilang pamilya, asawa, anak, at maging apo.

Kadalasang ginagamit ng mga trapo para manalo ay tatlong G's (guns, goons, gold), ngunit ngayon ay 5 G's na (guns, goons, gold, Garcia at Gloria). Nadagdag ang Garci at Gloria nitong mga nakaraang taon, dahil sa isyu ng "Hello, Garci" tapes, kung saan kinausap ni Gloria si Comelec commissioner Virgilio Garcialiano. Wala na si Garci sa Comelec, ngunit ang iniwan niyang pangalan sa eleksyon sa Pilipinas ay mananatili. Nalagay na ang kanyang pangalan sa diksyunaryo ng pandaraya sa elektoral sa bansa. Kaya habang may dayaan, maaalala ng tao ang kanyang pangalan. "Mag-ingat baka ma-Garci tayo." Marahil matatagalan pa bago mapalitan ang 5 Gs na ito, at marahil di pa ito mangyayari sa eleksyong 2010.

Kananiwan, ang trapo ay mula sa mayayamang angkan sa kanilang bayan o lungsod, at ang mga kamag-anak ay may mga matatas din na posisyon sa gobyerno. Kontolado nila ang ekonomya’t pulitika ng kanilang bayan o lungsod.

Tinukoy ng kolumnistang si Fel Maragay sa dyaryong Manila Standard Today (May 14, 2007) kung sinu-sino ang mga angkang kumokontrol sa pulitika ng bawat probinsya. Ayon sa kanya, ito'y sina "Ortega ng La Union, mga Dy ng Isabela, mga Marcos ng Ilocos Norte, mga Singson ng Ilocos Sur, mga Joson ng Nueva Ecija, mga Roman ng Bataan, Magsaysay ng Zambales, mga Cojuangco at Aquino ng Tarlac, mga Fuentebella ng Camarines Norte, mga Dimaporo ng Lanao del Sur, mga Osmeña ng Cebu, mga Espinosa ng Masbate, mga Laurel at Recto ng Batangas, mga Gordon ng Zambales, mga Plaza ng Agusan, mga Durano ng Danao City, mga Antonino ng General Santos, mga Lobregat ng Zamboanga City at mga Cerilles ng Zamboanga del Sur." Idinagdag pa niyang may mga bagong angkang sumusulpot, tulad ng angkang Estrada sa San Juan, mga Arroyo sa Pampanga at Negros Occidental, mga Angara sa Aurora, mga Defensor sa Iloilo at sa Quezon City, mga Suarez sa lalawigan ng Quezon, mga Villafuerte sa Camarines Sur, mga Villarosa sa Mindoro Occidental, mga Espina sa Biliran, mga Ampatuan sa Mindanao, at ang mga Akbar sa isla ng Basilan.

Ang trapo ay tulad ng mga uwak na laging sariling pangalan ang binabanggit. Syempre, para matandaan lagi.

Ang trapo ay pera ang pang-akit sa mga botante. Syempre, mayaman.

Ang trapo ay yaong palipat-lipat ng partido para matiyak ang panalo sa halalan. Syempre, hunyango o kaya’y balimbing.

Ang trapo ay yaong mga pulitikong tumatapak lang sa lugar ng iskwater pag malapit na ang botohan. Syempre, nandidiri sa iskwater.

Ang trapo ay yaong pinagmamayabang ang proyekto ng pamahalaan na siya umano ang nagpagawa, gayong galing iyon sa pondo ng bayan, at ang gumawa'y simpleng manggagawang tinipid pa sa sweldo, kaya manggagawa'y nagugutom. Syempre, kapitalista.

Ang trapo ay yaong nag-aartista muna bago pasukin ang pulitika. Syempre, para makilala agad.

Ang trapo ay laging pinaghihintay ang mga taong kinakailangan siya. Syempre, paimportante.

Ang tingin ng trapo sa kanilang sarili ay hindi lingkod bayan, kundi negosyante't haring may kapangyarihan. Marami ngang bayarang bodyguard ang mga trapong ito. Syempre, negosyanteng nag-aastang lingkod-bayan.

Para sa trapo, negosyo ang pulitika. Bakit naman sila magtatapon ng milyung-milyong piso sa kampanyahan para lang ipagpalit sa napakaliit na sweldo kada buwan ng pangulo at iba pang posisyon sa pamahalaan, kung hindi nila ito babawiin mula sa kabang yaman ng bayan?

Ang trapo ay yaong mga tiwaling pulitikong ginagatasan ang kabangyaman ng bayan para manatili sa pwesto. Syempre, hawak nila ang pondo ng bayan.

Ang trapo ay yaong mga kinatawan ng pribadong nagmamay-ari ng mga kasangkapan sa produksyon, tulad ng mga pabrika, makina, at malalawak na lupain. Syempre, panginoong maylupa, o kaya'y panginoong kapitalista.

Ayaw ng trapo ng pagbabago dahil tiyak sila ang mababago. Kaya gusto nilang panatilihin ang kasalukuyang sistema, o tradisyon ng pulitika sa bansa.

Higit sa lahat, ang trapo ang mga tagapagsulong ng bulok na sistema, at representante ng kapitalismo laban sa uring manggagawa at sa naghihirap na sambayanan.

Silipin natin kung sinu-sino ang mga tatakbong trapo sa pagkapangulo sa 2010. Nariyan si Senador Manny Villar representante ng Las Pinas at ang asawang si Cynthia Villar ay Congresswoman ng Las Piñas. Si Senador Mar Roxas, na magiging kabiyak ay ang sikat na mamamahayag na si Korina Sanchez ng ABS-CBN, ay apo ni dating Pangulong Manuel Roxas at anak ni dating senador Gerry Roxas. Si Defense secretary Gilbert "Gibo" Teodoro, na pamangkin ni Danding Cojuangco na kapatid ng kanyang ina. Asawa naman niya si Rep. Monica Prieto ng Tarlac, na lalawigang balwarte ng mga Cojuangco. Si Senador Chiz Escudero ay galing sa angkan ng mga Escudero sa Sorsogon. Ang kanyang ama ay dating Congressman sa unang distrito ng Sorsogon, at ang mga tiyuhin naman niya ay Bise-Gobernador at Meyor sa kanilang probinsya. Si Joseph Estrada, guilty sa salang plunder ngunit napardon kaya di nakulong, ay nagbabalak na namang tumakbo. Walang kadala-dala. Nasa pulitika rin ang kanyang mga anak na sina Senador Jinggoy at Mayor JV, habang dating senadora ang kanyang asawang si Loi. Nariyan din sina Loren Legarda at Noli “Kabayan” de Castro na pawang batikang mamamahayag. Si Bayani Fernando na maraming kinawawang vendors ay nagbabalak ding kumandidato.

Bistado na sila, ngunit patuloy pa silang namamayagpag sa ating bansa. Kawawa ang bayan dahil sa kanilang kagagawan. Sobra na sila. Dapat lang silang kalusin. Kaya ngayon ay may mga itinatag na kilusang anti-trapo sa iba't ibang panig ng bansa upang di na sila muli makapaghari. Kung noong 1995, ang pakikbakang anti-trapo ay aktibidad lamang ng kabataan, ngayong 2009, ito'y pakikibaka na ng buong bayan.

Panahon nang palitan ang Republikang Basahan na itinayo nila ng isang tunay na gobyerno ng ng masa't ng manggagawa. HALINA’T IBAGSAK ANG TRAPONG PAGHAHARI! Ngayon!

Ang Karapatan Natin sa Sapat na Pabahay

ANG KARAPATAN NATIN SA SAPAT NA PABAHAY
pagninilay ni Goriong Putik

Napakahalaga para sa bawat tao o bawat pamilya na magkaroon ng sapat na paninirahan. Paninirahang hindi siya maiirita, kundi tahanang siya o sila'y masaya. Ngunit sa maralita, lalo na sa mga lugar ng iskwater, maraming demolisyon ang nagaganap; maraming maralita ang nawawalan ng tahanan. Ngunit kasalanan ba ng mga maralita na tumira sila sa barung-barong, gayong dahil sa kahirapan ay yaon lamang ang kanilang kaya?

Marami sa maralitang dinemolis at dinala sa relokasyon ang hindi naman talaga nabibigyan ng sapat na pabahay, ayon sa negosasyon sa kanila bago sila idemolis, bagamat marami talaga sa kanila ang sapilitang tinanggalan ng bahay. Bahala na ang maralita sa erya ng relokasyon pagdating sa pabahay. Ang matindi pa ay ang pagiging negosyo ng pabahay, imbes na serbisyo. Patunay dito ang tinatawag na escalating scheme of payment na kasunduan para sa pabahay, na hindi naman kaya ng mga maralita. Ngunit ano ba ang batayan natin para masabi nating sapat na ang pabahay?

May batayan para sa maayos at sapat na pabahay na binabanggit sa dokumento mismo ng UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights (ESCR). Ito'y nakasaad mismo sa General Comment No. 4 (1991) at General Comment No. 7 (1997) ng nasabing komite. Tinalakay din ito sa Fact Sheet 21 na may pamagat na "The Human Right to Adequate Housing" bilang bahagi ng World Campaign for Human Rights.

Unahin muna natin ang GC4, na tumatalakay sa pitong sangkap upang tiyakin ang karapatan sa sapat na pabahay.

1. Ligal na Seguridad sa Paninirahan (legal security of tenure) - isa itong legal na anyo ng proteksyon na magtitiyak sa paninirahan ng mamamayan sa kanilang tahanan at komunidad;

2. Matatamong serbisyo, materyales at imprastraktura (availability of services, materials and infrastructure) - madaling maabot ang likas-yaman, ligtas na inuming tubig, gas sa pagluluto, kuryente, sanitasyon at labahan, tinggalan ng pagkain, tapunan ng dumi at mga serbisyong agarang kailangan (emergency services);

3. Kayang-kayang matamong paninirahan (affordable housing) - hindi dapat magamit sa gastusin sa pagpapagawa at pagpapayos ng bahay ang salaping nakalaan na para sa pagkain, edukasyon at pananamit;

4. Bahay na matitirahan (habitable housing) - ang bahay ay may sapat na espasyo. maluwag para sa titira, may bentilasyon, at yari sa matitibay na materyales na magtitiyak na ang mga titira sa bahay na iyon ay madedepensahan laban sa lamig, init, hamog, ulan, hangin, o anumang banta sa kalusugan, mapanganib na istruktura at sakit;

5. Kayang puntahang pabahay (accessible housing) - madaling puntahan ang lugar at unahin sa mga proyektong pabahay ang mga biktima ng kalamidad, mga may kapansanan, at iba pa;

6. Lokasyon (location) - ang pabahay ay dapat malapit sa lugar ng trabaho at mga serbisyong panlipunan tulad ng eskwelahan, palengke, ospital, libangan, libingan, at iba pa;

7. Sapat na pangkulturang pabahay (culturally adequate housing) - ang disenyo ng pabahay ay dapat na may paggalang sa identidad o kultura ng mga naninirahan, halimbawa'y tribung lumad, muslim o kristyano.

Ayon naman sa Seksyon 10 ng General Comment No. 7, hingil sa forced eviction: "Ang mga kababaihan, kabataan, matatanda, lumad, at iba pang indibidwal o grupo ay nagdurusa sa mga gawaing pwersahang ebiksyon. Pangunahing tinatamaan ang kababaihan sa lahat ng grupo at nakakaranas sila ng iba't ibang uri ng diskriminasyon, at sila'y bulnerable sa karahasan at abusong sekswal kung sila'y nawawalan ng tahanan."

Sa Seksyon 15 ng GC7 ay binabanggit ang ilang gabay para matiyak na hindi nasasagkaan ang karapatang pantao sakaling may forced eviction:

1. Oportunidad na magkaroon ng tunay na konsultasyon sa mga apektado;

2. Sapat at makatwirang abiso sa lahat ng mga tao hinggil sa petsa ng ebiksyon;

3. Impormasyon hinggil sa ebiksyon, at kung saan gagamitin ang lupa o bahay na tatanggalin, na dapat na malaman ng mga apektado sa sapat na panahon;

4. Dapat na may opisyal o kinatawan ng gobyerno na naroroon mismo sa panahon ng ebiksyon;

5. Lahat ng mga taong magsasagawa ng ebiksyon ay dapat na sapat ang pagkakakilanlan;

6. Hindi dapat isagawa ang ebiksyon kapag masama ang lagay ng panahon o sa gabi, maliban na lamang kung umaayon ang mga apektado;

7. Pagkakaroon ng mga legal na remedyo;

8. Kung posible, pagbibigay ng tulong legal sa mga taong nangangailangan nito at naghahanap ng tulong mula sa korte.

Dapat na makatao ang mga nagdedemolis o mismong oryentasyon ng gobyerno hingil sa demolisyon at ebiksyon. Dahil ang mga maralita ay tao din, at hindi hayop na basta na lamang tatanggalan ng tirahan.

Pagmumuni sa Kahayupan

PAGMUMUNI SA KAHAYUPAN
pagninilay ni Goriong Putik

"Hayop ka talaga! Walanghiya!" Ilang beses na ba nating narinig ang mga salitang ito, lalo na doon sa mga nag-aaway, pinagsamantalahan at inapi? At minsan ay napapanood din natin ito sa mga pelikula, aksyon man o drama, kung saan itinuturing na hayop ang sinumang nagsamantala sa kanilang kapwa. Ngunit tao sila, hindi hayop. Bakit itinuring na hayop ang isang taong nagsamantala? Mapagsamantala nga ba ang mga hayop?

Gayunman, meron din namang paglalambing, tulad ng "Hayop sa ganda ang wan-kata ng tsiks!" na dalawa ang tinutukoy dito: "hayop sa ganda" na ibig sabihin ay napakaganda, at "tsiks" na kolokyal na tawag sa isang magandang babae.

Sa panitikan man o sa tunay na buhay, lagi nating kasama ang mga hayop. Sa bahay, tayo'y may aso o kaya'y pusa. At minsan naman, may nag-aalaga rin ng baboy, kalabaw, baka at kambing. Meron ding nag-aalaga ng mga tandang na panabong at alagaing manok para maitinda ang mga itlog nito. Ang iba naman ay kabayong pangarera.

Pati na sa kultura ng iba't ibang bansa ay kasama na ang mga hayop. Nariyan ang kwento ni Noah at ang mga hayop na sumakay sa malaking barko. Nariyan din ang mga inakdang pabula ng Griyegong si Aesop, kung saan pinagsalita niya sa kanyang mga akda ang mga hayop upang magbigay ng makabuluhang aral sa mga kabataan.

Nakaukit naman sa bandila ng bansang Sri Lanka ang larawan ng isang LEYON, at ang simbolo naman ng mga rebeldeng Tamil doon din sa Sri Lanka ay TIGRE. May digmaan ngayon sa bansang iyon kung saan dinudurog ng gobyernong Sri Lanka ang mga rebeldeng Liberation Tigers of Tamil Eelam (LTTE). Ang iba pang bansang may nakaukit na hayop sa kanilang watawat ay ang Bhutan, Egypt, Ecuador, Peru, Tibet, Uganda, Virgin Islands, Wales, at Zambia.

Anupa't bahagi na ng ating pamumuhay ang mga hayop. Kaya napasali na rin sa ating wika, lalo na sa pananalinghaga at mga salawikain, ang iba't ibang pakahulugan sa mga hayop, at ginagamit itong metapora sa pagpapaliwanag sa iba't ibang bagay. At kadalasan, ginagamit ang hayop sa kasamaan ng ugali ng mga tao. Tila inapi na ng tao ang mga hayop. Dapat bang ganito? Hindi ba't may kasabihan nga sa Ingles, "Be kind to animals" o dapat tayong maging mabait sa mga hayop? Ngunit tingnan ang ilang halimbawang narito:

Bakit tinatawag na BUWAYA ang mga kongresista't pulitiko? Marahil dahil malaki ang bunganga ng buwaya at handang managpang ng pahara-hara sa daraanan nito.

Bakit tinatawag na BUWITRE ang ilang pulitiko, mayayaman, at mga lider ng sindikato? Marahil dahil inaangkin nito ng pinaghirapan ng iba, nagsasamantala sa kapwa, at nang-aapi ng mga dukha, tulad ng mga buwitreng kumakain ng patay.

Bakit tinatawag na TIGRE ang isang babaeng madaldal at palaaway? Marahil dahil kasintunog ng tigre kung magalit ang babaeng ito, na sa ingles ay tinatawag na "nagger".

Bakit tinatawag na TUTA ng Kano ang gobyernong haling na haling sa dayuhan, partikular sa mga Amerikano? Marahil dahil sunud-sunuran ito sa kagustuhan ng kanyang amo, o sa dikta ng Amerikano.

Bakit ikinukumpara sa LANGGAM ang mga taong masisipag, lalo na yaong mga manggagawa? Marahil dahil ang mga manggagawa ay talagang masisipag sa trabaho, at sila ang gumagawa ng yaman ng lipunan, at bumubuhay sa ekonomya ng bansa.

Bakit AGILA ang simbolo ng bansang Amerika? Marahil dahil matayog ang lipad ng haring ibon, at nakikita ang lahat mula sa papawirin, ngunit dapat mag-ingat ang maliliit na bansa dahil baka sila ang dagitin ng agila.

Bakit sinasabing "mahirap pa sa DAGA" yaong mga nagugutom at itinuturing na hampaslupa? Marahil dahil ang daga'y nabubuhay sa pagkain ng kung anu-ano, kahit papel at tirang pagkain, tulad ng mga dukhang naghahanap ng pagkain sa basurahan, at ginagawang pagpag.

Bakit tinatawag na AHAS ang mga taong sukab, lilo o tampalasan? Marahil ay hinango ito sa isang akda sa bibliya ng mga Kristyano kung saan kumain ng mansanas sina Eba at Adan dahil sa udyok ng ahas kaya sila napalayas sa paraiso, kung saan naiwan sa paraiso ang ahas. Marahil may ganito rin sa iba pang relihiyon.

Bakit tinatawag na bahag ang BUNTOT ng isang taong duwag at dungo, gayong wala naman siyang buntot? Marahil dahil tulad ng aso na kakawag-kawag ang buntot sa kanyang amo, ang isang taong duwag at maging ang mga kimi, dungo at mahiyain, ay sunud-sunuran na lamang sa nakatataas sa kanila.

Bakit tinatawag na lumalaki ang SUNGAY ng isang taong pasaway, gayong hayop lamang ang may sungay? Marahil dahil nanunuwag ng amo ang mga sungayang hayop, tulad ng kalabaw at baka. Marahil din dahil ikinukumpara sa demonyong may sungay ang taong pasaway o masama.

Pero talaga bang ganito ang ugali ng mga hayop, kaya kadalasang ikinukumpara natin ang mga kasamaan ng tao sa hayop? Ano ang kinalaman ng buwaya sa mga kongresista't pulitikong tiwali sa pamahalaan, gayong di naman nangungurakot ang mga buwaya? Talaga bang traydor ang mga ahas, hindi ba't harapan kung manuklaw sila?

Hindi ba natin inaapi ang mga hayop sa pagkukumpara natin sa kanila sa masasamang ugali ng tao? Ano kayang masasabi ng mga animal welfare activists sa usaping ito? Tiyak na magpoprotesta sila.

Marami ring salita ang naglalarawan sa kaugalian ng tao sa pamamagitan ng katangian ng mga hayop.

Tulog-manok ang mga madaling magising.

Balat-kalabaw ang mga walang pakiramdam.

Ang mga naaapi'y tinatawag na basang sisiw o kaya'y kakaning itik.

Linta ang mga pulitikong mapagsamantala at tinatawag din itong mga traydor na kaibigan.

Buhay-alamang ang mga maralita.

Salimpusa ang mga di talaga kasali sa isang grupo ngunit nakikisali.

Ngising aso yaong mga mapanlait sa kapwa.

Parang pusang may siyam na buhay ang mga nakaliligtas sa tiyak na kamatayan.

Asong ulol ang tawag sa mga nanggagahasa.

Sa pagdaan ng kasaysayan, pumaimbulog ang mga salitang ito sa mga kwentuhan, talakayan at pagsulat ng mga akda upang ilarawan ang kaugalian ng tao sa pamamagitan ng mga metapora na kaugnay ng hayop. Marahil ay hindi sila malay o hindi sinasadya. Ngunit lumaganap ang mga salitang ito mula pa ng panahong sinauna.

Gayunman, marahil matatagalan pa, marahil bibilang pa ng mga taon, dekada at siglo, para mapawi ang pananalinghagang ito hinggil sa mga hayop sa ating bokabularyo. Sa ngayon, palasak pa rin ito sa ating kamalayan bilang bansa at bilang tao. Hangga't wala tayong naipapalit sa mga pananalitang ito, mananatili pa rin ito sa ating mga aklat, sa mga pelikula, at kahit sa simpleng talastasan.

Makibaka, Huwag Matakot!

MAKIBAKA, HUWAG MATAKOT
pagninilay ni Goriong Putik

Sa lansangan ng protesta, ilang beses na rin nating narinig na isinisigaw ng mas matatagal na sa ganitong larangan ang mga katagang “Makibaka, Huwag Matakot!”

Karamihan sa kanila’y laman at naging bahagi na ng lansangan ng protesta nuong panahon ng diktaduryang Marcos, at ang iba naman ay noong kasagsagan ng kampanya para lansagin ang mga base militar ng Kano, at ikinapanalo naman ng sambayanan ng bumoto ang labindalawang senador para di na manatili pa ang mga base militar na iyon. Hanggang sa maganap ang Ikalawa at Ikatlong Rebolusyong Edsa. Hanggang sa pakikibaka laban sa ChaCha, sa VFA, sa isyu ng dayaan sa eleksyon (Hello Garci), at sa iba't iba pang isyung panlipunan.

“Makibaka, Huwag Matakot!” Nananatili pa ring napapanahon ang panawagang ito. Hindi ito maluluma hangga’t patuloy ang kaapihan ng marami nating kababayan. Magpapatuloy na isisigaw ito kahit ng mga susunod na henerasyon hangga’t laganap ang kahirapan, hangga’t di pantay ang hatian ng yaman sa lipunan. Mananatiling buhay ang panawagang ito hangga’t laganap ang kawalang katarungan sa higit na nakararami.

“Makibaka, Huwag Matakot!” Hindi dapat katakutan ang pakikibaka. Oo, minsan ay talagang nakakatakot dahil maaaring mapatid ang ating buhay sa pakikipaglaban para sa ating karapatan at para sa progresong may hustisyang panlipunan. Ngunit kung mabubuhay tayong patuloy na natatakot, ano pang dahilan para mangarap ng mas maayos na buhay para sa ngayon at sa hinaharap? Kung patuloy na takot ang umiiral sa ating puso at isipan, mananatili tayong aba, busabos, at walang kalayaan.

Kung natakot si Jose Rizal noon, may Noli Me Tangere at El Filibusterismo ba tayo ngayon? Kung natakot noon si Bonifacio at Jacinto, may Katipunan bang naitatag at may Kartilya bang naging gabay ng mga mapagmahal sa kalayaan? Kung natakot noon sina Makario Sakay, nagpatuloy pa ba ang himagsikan sa panahon ng Amerikano? Kung natakot noon ang mga Hukbalahap, nagpatuloy ba ang pakikibaka lamang sa pananakop ng mga Hapon? Kung natakot noon si Benigno “Ninoy” Aquino, Jr. sa pagbalik sa bansa, magkakaroon ba ng Rebolusyong Edsa?

“Makibaka, Huwag Matakot!” May dapat magsindi ng mitsa upang mawala ang takot ng sambayanan laban sa mga mananakop, laban sa mga mapaniil, laban sa mga mapagsamantala. Dapat nating pag-aralan ang lipunan upang maunawaan natin ang ugat ng kahirapan ng higit na nakararami habang nagpapasasa ang iilan.

“Makibaka, Huwag Matakot!” Ito rin ang panawagan natin sa mga manggagawa upang ipagpatuloy nila ang pakikibaka para itayo ang sarili nilang lipunan. Ang mga manggagawa ang gumagawa ng ekonomya ng bansa. Sila ang nagtayo ng mga palasyo at mansyon ng mga naghaharing uri ngunit sila pa ang walang maayos na bahay dahil sa kakarampot na sahod.

“Makibaka, Huwag Matakot!” Ito rin ang panawagan natin sa mga kababaihang dapat ipaglaban ang kanilang karapatan. Hindi dapat sila maging marupok sa harap ng maraming pagsubok. Hindi dapat sila manghina sa harap ng pagsasamantala, tulad ng panggagahasa.

Ito rin ang panawagan natin sa mga magsasaka. Sila ang nagtatanim at nagtitiyak ng ating pagkain ngunit sila pa ang nagdidildil ng asin.

Karapatan ng mga maralita ang pabahay, kaya dapat nilang ipaglaban ang kanilang karapatan laban sa demolisyon.

Karapatan ng mga estudyante ang edukasyon, kaya dapat nilang ipaglaban ito bilang serbisyo at hindi negosyo ng mga kapitalistang may-ari ng paaralan.

Sa lahat ng inaaping sektor, sa mga mangingisda, mga maglalako, kahit sa mga pulubi at taong grasa, lahat sila’y may karapatang mabuhay at magkaroon ng maayos na pamumuhay, nang may dignidad.

Ayon sa isang awitin ng dakilang banda ng Asin, “Ang takot ay nasa isip lamang.” Kaya tayong mga nakikibaka para itayo ang isang lipunang tunay na makatao, dapat nating ipatagos sa kaluluwa ng lahat ng api na hindi sila dapat matakot, bagkus, dapat nilang pag-aralan ang lipunan kung bakit nasadlak sila sa gayong kalagayan, at higit sa lahat, dapat silang magkaisa.

“Makibaka, Huwag Matakot!” Sa harap ng krisis na nararanasan ng mundo ngayon, partikular ang mga manggagawa at maralita, nararapat lang tayong magpatuloy sa pakikibaka. Hindi tayo dapat matakot sa mga mapaniil. Ang kailangan natin ay magkaisa at magtulung-tulong upang lunasan ang kanser ng lipunan. Ang kailangan natin ay mawala ang pribadong pagmamay-ari ng mga kasangkapan sa produksyon na siyang dahilan ng lalo’t lalong kahirapan ng higit na nakararami. Ang kailangan natin ay palitan ang bulok na sistemang nagsilang ng kawalang katarungan sa lipunan.

Halina’t ating itayo ang isang lipunang tunay na makatao. Halina’t makibaka! Huwag matakot!

Munting Kuro-kuro sa Araw ng Kalikasan

MUNTING KURO-KURO SA ARAW NG KALIKASAN
pagninilay ni Goriong Putik

Sa Pandaigdigang Araw ng Kalikasan, atin pong pagnilayan sumandali at tayo’y magpasalamat sa kalikasan, lalo na sa mga puno, pagkat sa kanila nanggaling ang mga papel na ginagawang sulatan at aklat. Kung wala ang mga puno, tiyak na wala tayong binabasang mga aklat, magasin at mga pahayagan. Pagpugayan din natin ang mga kababayang nagsakripisyo’t nagpakasakit, lalo na ang mga environmental activists at advocates sa kanilang walang sawang pagtutok at pagkilos upang ang ating kalikasan ay ipaglaban mula sa mga maling patakaran, at maging maayos para na rin sa kinabukasan ng mga susunod na henerasyon (sustainable development).

Dalawang pandaigdigang araw ang karaniwang ginugunita hinggil sa kalikasan - Abril 22 - Pandaigdigang Araw ng Kalikasan (International Earth Day) at Hunyo 5 - Pandaigdigang Araw ng Kapaligiran (World Environment Day). Ang una'y pinasimulan ng mga NGO sa US, habang ang huli'y pinasimulan ng Unied Nations (UN).

Tuwing ika-22 ng Abril kung gunitain ng buong mundo ang Pandaigdigang Araw ng Kalikasan. Oo, ginugunita ito sa buong mundo. Ngunit anong klase ng paggunita: Pagdiriwang ba o pagluluksa?

Dapat bang ipagdiwang ang Abril 22 dahil ito ang itinakdang araw para sa kalikasan, o dapat itong ipagluksa dahil unti-unti nang sininira ng tao at ng sistema ng lipunang umiiral ang kalikasan?

Sa aking pananaw, hindi dapat mamili sa isa, pagkat parehong dapat ipagdiwang ang araw na ito at ipagluksa. Tila mahirap ang sinabi ko. Parang sa umaga ay ipagdiriwang at sa hapon ay ipagluluksa na. Hindi po ganito.

Ipinagdiriwang natin ang Pandaigdigang Araw ng Kalikasan dahil ito ang marapat gawin upang maimulat ang marami sa kahalagahan ng kalikasan, at ang kaugnayan ng kalikasan sa tao at sa ating pagkatao. Ngunit ipinagluluksa natin ang mismong ginagawang kahayupan ng tao sa kalikasan. Kailan matitigil ito?

Napakahalaga ng mga isyung pangkalikasan na karaniwang hindi nabibigyang-pansin ng media, ng gobyerno, ng eskwelahan o ng akademya, maliban na lang kung may trahedyang naganap. Bakit? Dahil ba wala silang pakialam o dahil hindi nila alam ang isyu.

Minsan nga ay nagtataka ako, dahil marami sa atin, bata pa lang ay tinuruan na sa paaralan ng simpleng pagtatapon ng basura sa tamang basurahan. Ngunit nang lumaki na tayo, nalimutan na ito. Kung saan-saan itinatapon ang basura. Ang balat ng kendi, na hindi naman basura hangga’t hindi pa lumalapat sa basurahan, ay agad pinandidirihan. Itinatapon agad kung saan-saan, at ayaw munang ibalik sa bulsa hanggang sa makakita ng basurahan.

Kung ating pagninilayan, alam nating lahat na bago pa tayo mabuhay sa mundo, nariyan na ang kalikasan. Nariyan ang dagat, lupa, hangin, atbp. Halos lahat ng ginagamit natin sa araw-araw ay mula sa kalikasan.

Ngunit pag pumunta ka sa Manila Bay, hindi na pulos tubig ang iyong makikita sa dagat, kundi mga basura, at napakaraming naglulutangang mga plastik. Ang plastik ay hindi nabubulok, kaya tumatambak ang basurang ito.

Grabe na rin ang polusyon sa hangin. Pag nasa biyahe ka galing probinsiya, magigising kang alam mo nang nasa Maynila ka na, pag naramdaman mo na ang polusyon.

Ang tubig na dati ay libre ay may bayad na rin. Mas mahal pa nga ang mineral water kaysa isang bote ng softdrinks. Kailangan na kasing iproseso ito ng mga mangangalakal upang ibenta dahil marumi na ang pinagkukunan ng tubig.

Nakakalbo na rin ang mga kagubatan. Nagkukulang na ba tayo sa itatanim, o hindi tayo nagtatanim?

Gusto mong tumulong ngunit di mo magawa? Aba'y kumilos tayo at huwag tumunganga. Pag tuluyang nasira ang kalikasan, baka tayo'y matulala. Kaya ngayon pa lang, kumilos na tayo upang di ito tuluyang masira.

Ang pagprotekta sa kalikasan ay hindi madaling gawin. Kailangan natin itong pag-isipan at pag-aralan. Hindi sapat na maunawaan natin kung paano nasisira ang kalikasan. Hindi simpleng itapon lang natin sa basurahan ang balat ng kendi ay ayos na. pagkat baka naman naihahalo ang nabubulok sa di nabubulok.

Tayo nga'y magnilay sa Araw ng Kalikasan: Anong klaseng kalikasan, kapaligiran, at sistema ng lipunan ang ating ipamamana sa susunod na henerasyon kung wala tayong gagawin ngayon upang protektahan ito? Nais ba nating wasak na kapaligiran ang ating ipamana sa kanila?

Ang ipinahayag ko'y munting pagsipat lamang sa abang kalagayan ni Inang Kalikasan. Marami pang dapat pag-usapan at pagtuunan ng pansin, lalo na ang iba't ibang isyu, tulad ng global warming o climate change, ano ang kyoto protocol, ano ang sustainable development, ang muling pag-revive ng Bataan Nuclear Power Plant (BNPP) na nakasalang ngayon sa kongreso at ipinoprotesta ng maraming environmentalists, at marami pang iba.

Ngunit ang pagsipat na ito'y di lamang dahil sa pagsapit ng Abril 22 o Hunyo 5, kundi dahil alam nating sa buong taon ay naaapektuhan tayo ng unti-unting pagkasira ng kalikasan. Hanggang dito na lang muna, at nawa’y isapuso natin ang awiting “Masdan Mo Ang Kapaligiran” ng bandang ASIN na siyang itinuturing na theme song ng mga mapagmahal sa kalikasan.

Matatalinghagang Bahagi ng Katawan

MATATALINGHAGANG BAHAGI NG KATAWAN
pagninilay ni Goriong Putik

"Ang kapal ng mukha mo! Iniputan ka na sa ulo, ikaw pa ang mabigat ang kamay! Buti na lang hindi ikaw ang aking nakaisang-dibdib! Hindi mo kayang pangatawanan ang iyong salita. Wala kang paninindigan!"

Mukha. Ulo. Kamay. Dibdib. Mga bahagi ng katawan ng tao.

Pangatawanan, mula sa salitang "katawan". Paninindigan, mula sa salitang "tindig". Pawang postura ng tao.

Mahilig tayong mga Pinoy na gamitin sa pang-araw-araw ang mga matatalinghagang salita. Ibig sabihin, hindi literal ang kahulugan, iba ang pagkakagamit kaysa karaniwan.

Mismong mga karaniwang tao ay parang makata kung magsalita, kahit na yaong mga kolehiyala, mga nag-oopisina, at mga propesyunal. Hindi na nila kailangan pang pag-aralan ito sa eskwelahan dahil ito'y ginagamit naman ng mga karaniwang tao sa pang-araw-araw na pamumuhay kaya madali agad nilang maunawaan. Sabihin mo lang na "mababaw ang luha" ng isang dalaga, alam kaagad ng marami na iyakin ang ibig mong sabihin. Habang pag sinabi mo namang "maitim ang budhi" ng isang tao, alam kaagad na dapat pangilagaan ang taong ito.

Mahilig pa nating gamitin ang mismong bahagi ng ating katawan sa matatalinghagang pananalita. May kasabihan ngang "May pakpak ang balita, may tainga ang lupa." "Tulak ng bibig, kabig ng dibdib." Kaya't sa pagsusunog ko ng kilay upang maraming maisulat ay naipon ko ang mga talinghagang may kinalaman sa mga bahagi ng ating katawan. Ating tunghayan ang mga ito, at simulan natin mula ulo pababa.

ULO. Pag sinabi nating "matalas ang ulo", ang tinutukoy natin ay matalinong tao. Pag "mahangin ang ulo", mayabang. Pag "malamig ang ulo", mahinahon. Pag "mainit ang ulo", galit. Pag "lumaki ang ulo" hindi ito taong may hydrocepalus, kundi mayabang. Pag "matigas ang ulo", ayaw makinig sa pangaral o utos. "Sira-ulo" naman pag baliw o may kalokohang ginawa. Pag mahilig "makipagbasag-ulo" tiyak na palaaway. At pag sinabihan kang "may ipot sa ulo", aba'y pinagtaksilan ka ng iyong asawa. Kung kailangang memoryahin ang pinag-aaralan, dapat na ito ay “isaulo”.

UTAK. Pag ang tao'y "matalas ang utak", siya'y magaling magsuri ng mga bagay-bagay. Ang taong "mautak" naman ay tiyak na tuso at kayang mang-isa, ngunit ang "utak-biya" o "utak-galunggong" ay mahina ang ulo. Pag "makitid ang utak" ay mahirap makaunawa.

MUKHA. Hindi marunong mahiya ang mga "makakapal ang mukha", habang mahiyain o kimi naman yaong may "manipis na mukha". Pag "maaliwalas ang mukha" mo, tiyak na masaya ka ngayon, ngunit pag nakasimangot ka't problemado, aba'y "madilim ang mukha" mo. Ngunit ingat kayo sa taong "dalawa ang mukha" o "doble-kara" dahil ang taong ito'y parang balimbing, at traydor. Kung nais mong ipabatid sa isang tao ang kanyang pagkakamali ay kailangan mo itong “ipamukha” sa kanya.

NOO. "Marumi ang noo" ng mga taong may kapintasan, habang "may tala sa noo" yaong mga babaeng ligawin o malimit suyuin ng mga lalaki.

MATA. Yaong "matalas ang mata" ay mga taong mabilis nilang makita ang dapat makita agad, o hinahanap nila. Yaon namang "tatlo ang mata" ay mga taong mapaghanap ng kamalian ng iba. Pag sinabi naman nating "namuti na ang mga mata", tiyak na nainip na sa kahihintay ang taong sinasabihan natin nito.

KILAY. Ang "nagsusunog ng kilay" ay talagang nag-aaral nang mabuti. Noong araw kasi ay wala pang kuryente kaya ang mga nagbabasa gamit ang kandila o gasera ay literal na nasususunugan ng kilay kapag lumabo na ang liwanag at napalapit ang kanilang kilay sa apoy ng kandila. Ganun pa man, patuloy pa ring ginagamit ang idyomang ito hanggang sa kasalukuyang panahon.

TAINGA. Pag "nagtataingang-kawali" ka, ikaw ay nagbibingi-bingihan kahit na naririnig mo na. Hindi patulis ang tainga ng may "matalas na tainga", kundi agad niyang napapakinggan ang dapat niyang marinig. Yaon namang may "maputing tainga" ay tinatawag na kuripot.

ILONG. Sinasabing "humahaba ang ilong" ng mga nagsisinungaling, na marahil ay mula sa alamat ni Pinocchio.

BIBIG. "Tulak ng bibig" pag hanggang salita lamang, at hindi ginagawa ang mga sinabi. Matatabil at bungangera naman kung "dalawa ang bibig". Ang mga salitang palgi mong sinasabi o binabanggit ay tinatawag namang “bukambibig”. Sinasabi namang "ipinanganak ng may gintong kutsara sa bibig" yaong mga anak-mayaman. Ang mga taong palabati sa kapwa ay "magaan ang bibig".

LAWAY. Magsalita ka naman pag sinabihan kang "napapanis ang laway" mo, dahil sobra kang tahimik. Sinasabing "nakadikit ng laway" ang anumang madaling matanggal.

DILA. Pag "kaututang-dila" mo yaong may "makakating-dila" lagi mong kausap yaong mga tsismoso't tsismosa. Nagkatotoo ang iyong sinabi pag "nagdilang-anghel" ka o "nagkrus ay dila" mo. Mapagmapuri ka kapag "mabulaklak ang dila" mo, habang bastos naman yaong may "maanghang na dila". Mahusay makipag-usap at mambola yaong may "matamis na dila", habang sinungaling naman yaong may "sanga-sangang dila". Palasumbong naman yaong may "mahabang dila". Sinasabi naman nating "nasa dulo ng dila" yaong hindi agad masabi-sabi dahil hindi matandaan bagamat alam na alam.

BALIKAT. "Pasan sa balikat" ay tumutukoy na may malaking problema, o may maselang gawaing nakaatang sa kanya. "Pagsasabalikat" o "may iniatang sa balikat" ay pagpasan sa responsibilidad. Kapag “nagkibitbalikat”, ang ibig sabihin ay binalewala.

DIBDIB. Pagpapakasal ang "pag-iisang dibdib", at ang asawa ang siyang "kabiyak ng dibdib". Kabado naman yaong may mga "daga sa dibdib". Pag sinabing "dibdiban" matindi ang konsentrasyon sa gawain.

BITUKA. "Halang ang bituka" ng mga kriminal. Sinasabing pare-pareho ang "likaw ng bituka" ng mga taong magkakauri o mula sa iisang lugar o lahi. Yaon namang mga dukha ay karaniwang "mahapdi ang bituka".

SIKMURA. Sinasabing "butas ang sikmura" ng mga taong matatakaw.

DUGO. Pag naramdaman natin ang "lukso ng dugo" sa isang batang una pa lang nating nakita, baka ito'y ating anak, o kapamilya. Pag "mainit ang dugo" mo sa isang tao, galit ka sa taong iyon. Pag naman "kumukulo ang dugo" mo, nasusuklam ka o naiinis. Madali ka namang makapalagayang-loob pag "magaan ang dugo" mo. "Mabigat ang dugo" naman ang nasasabi sa taong kinaiinisan.

BUTO. "Maitim ang buto" ng mga masasamang tao. Masisipag naman yaong "nagbabanat ng buto". "Malambot ang buto" ng mga lampa, at "matigas ang buto" ng mga may katawang matitipuno.

BALAT. Sinasabihan tayong "balat-sibuyas" pag tayo'y sensitibo at madaling magdamdam. Tinatawag namang "balat-kalabaw" yaong mga mahina ang pakiramdam, di agad tinatablan ng hiya; "balat-kalabaw" din yaong hindi agad nakakaramdam ng lamig dahil makapal ang balat.

KAMAY. Sinasabing "malikot ang kamay" ng mga taong kumukuha ng gamit ng iba, habang "mabilis ang kamay" ng mga mandurukot. "Mabigat ang kamay" ng mga tamad, habang "magaan ang kamay" ng mga mabilis manakit at manuntok ng kapwa. Magkakapera naman ang “nangangati ang kamay” maliban na lamang kung may sugat o galis.

PALAD. "Makapal ang palad" ng mga taong masisipag. Minalas naman yaong mga taong "sinamang-palad". Ang mga matulungin naman sa kapwa ay sinasabing “bukas-palad”. Ang buhay ay pabagu-bago gaya ng “gulong ng palad” at maswerte naman ang taong “mapalad”. Ang kaibigan naman ay tinatawag na "kadaupang-palad".

TUHOD. "Matibay ang tuhod" ng mga taong malalakas pa. "Mahina ang tuhod" ng mga taong lalampa-lampa.

PAA. Pag sinabi nating "makati ang paa", ang ibig sabihin nito'y yaong taong mahilig gumala kung saan-saan. "Mahaba ang paa" naman ang turing sa mga taong itinataon na pag oras ng pagkain ang pagdating o pagdalaw. Pag sinabi naman nating "pantay na ang mga paa" ng isang tao, nangangahulugan na ang tinutukoy natin ay patay na.

TALAMPAKAN. Sinasabing "namuti ang talampakan" ng mga taong kumaripas ng takbo dahil natakot o naduwag.

Marami pa tayong matatalinhagang pahayag na ginagamit sa pang-araw-araw nating buhay na salamin ng ating kultura at kasaysayan. Ang mga idyomang ito ay patunay kung gaano kayaman ang ating wika na dapat nating pahalagahan at ingatan.

Kung may maidadagdag pa kayo, sabihan nyo lang ako. Maraming salamat.

Bulok na Kamatis

BULOK NA KAMATIS
pagninilay ni Goriong Putik

Bulok na kamatis. Isang kasabihan ng mga matatanda, o yaong mga may gulang na, na hindi dapat mahaluan ng kahit isang bulok na kamatis ang isang kaing na puno ng kamatis, dahil mahahawa at mabubulok din ang iba nito. Kaya nararapat na tanggalin kaagad, at di manatili kahit isang minuto pa, ang mga bulok na kamatis.

Nakakahawa ang kabulukan, kaya dapat iwasan. Ganito ang bulok na kamatis. Gayundin naman sa sistema ng lipunan. Nakakahawa ang kabulukan kaya dapat iwasan. Nakakahawa ang mga katiwalian, kabalbalan, anomalya, pangungurakot, at iba pang kabalbalan, kaya dapat tanggalin ang mga bulok. Nakakahawa ang mga pulitikong tiwali kaya ang ibang baguhang nais maglingkod sa bayan ay natututo ng katiwalian.

Hindi dapat ihalo sa mga sariwang kamatis ang isang bulok. Gayundin naman, hindi na dapat pang maiboto muli o kaya'y maitalaga sa mataas na katungkulan sa pamahalaan ang mga napatunayan nang bulok na pulitiko. Ilang beses na ba nating napanood sa telebisyon na binato ng bulok na kamatis ang mga pulitikong tiwali at mga sinungaling?

Pero bakit nga ba bulok na kamatis ang paboritong ipambato sa mga tiwaling opisyal ng gobyerno? Madaling makita ang mensahe. Binato ng bulok na kamatis ang isang pulitiko dahil ang pulitikong ito ay bulok kaya binato. Ibig sabihin, ang pulitiko'y may nagawang kasalanan o kamalian sa kanyang mga pinaggagawa bilang lingkod-bayan. Katiwalian, katarantaduhan, kabalbalan, anomalya, pangungurakot, kasinungalingan, pagsasamantala sa katungkulan, at iba pang kabulukan.

Marami nang lider ng gobyerno ang pinagbabato na ng bulok na kamatis dahil ayaw magsabi ng katotohanan sa taumbayan. Marami pang mga sinungaling ang nais pang batuhin ng bulok na kamatis dahil sa kanilang ginawang kasalanan.

Dalawang lider na ng bansa ang maituturing na halimbawa ng kabulukan ang tinanggal ng taumbayan. Ang isa'y diktador na namatay nang hindi nakulong dahil sa kasalanang ginawa sa sambayanan. Ang isa naman ay sugarol na nahatulang guilty ngunit agad na pinalaya ng kauri niyang elitista.

Nalalapit na naman ang eleksyon. Tiyak na marami na namang mangangako. Tiyak marami na namang paaasahin sa mga pangako. Ang mga mayayamang pulitiko ay makikipagbeso-beso na naman sa maralita, at makikituntong muli sa mga lugar ng iskwater dahil sa boto, pero pagkatapos ng botohan at nanalo, ang pinasukang lugar ng iskwater ay pinandidirihan na.

Ang mga bulok na kamatis, tulad ng mga bulok na pulitiko, ay walang pakinabang para sa kabutihan ng lahat. Dapat lang silang mawala.

Kawawang kamatis. Ang mga nabubulok sa hanay nila ang paboritong gamitin ng mga raliyista upang ipukol sa mukha ng mga mandurugas, mapanlinlang, mga ganid, mandaraya, at higit sa lahat, bulok na pulitiko dahil sa katiwalian, kasinungalingan, at pagsasamantala nila sa mamamayan.

Ngunit mas kawawa ang taumbayan. Ang mga bulok na pulitiko sa hanay ng naghaharing uri ay nagpapatuloy, hindi maalis-alis. Marami kasing magkakamag-anak na nagtutulong-tulong. Marami kasing magkakauri na hindi ang kapakanan ng taumbayan ang nasasaisip kundi kung paano mabubuhay ang kanilang sariling uri - ang uring elitista o yaong tinatawag na naghaharing uri. Tanging ang makaaalis lamang sa mga bulok na pulitiko'y kung mababago ang sistemang naging dahilan kung bakit sila naging tiwali at sinungaling, kung mababago ang sistemang siyang dahilan kung bakit may mahihirap at mayayaman.

Hindi dapat ipagsiksikan pa ang bulok na kamatis sa kaing ng magaganda at sariwang kamatis. Gayundin naman, hindi dapat ipagsiksikan pa ang mga bulok na pulitiko sa gobyerno dahil baka mahawaan pa nila ng kanilang kabulukan ang mga totoong lingkod ng bayan.

Kung nais natin ng maayos na buong kaing na kamatis, tiyakin nating matanggal ang mga bulok. Kung nais nating maging matino ang gobyerno, dapat nating tanggalin ang mga bulok na pulitiko't lingkod-bayan, at baguhin mismo ang sistema ng gobyernong nagluwal ng mga kabulukang ito. Kung nais natin ng matinong lipunan para sa kinabukasan ng ating mga anak at ng mga susunod pang henerasyon, magtulong-tulong tayong baguhin ang sistemang nagluwal at patuloy na nagluluwal ng mga kabulukan ng kasalukuyang mapag-imbot na sistema ng lipunan.

Wala bang pakinabang ang mga bulok na kamatis? Meron. Kung ibabaon natin sila ng tuluyan sa lupa.

Oo, ang mga bulok na kamatis ay dapat ibaon sa lupa upang pakinabangan ng mga uod na makakatulong para lumusog ang lupa. Mga bulok na kamatis na magiging pataba sa lupa. Gayundin naman, ang mga bulok na pulitiko ay dapat na ring ibaon (sa limot) upang sa kangkungan ng kasaysayan na sila pulutin.

Higit sa lahat, ang bulok na kamatis ay pambato sa mga pulitikong sinungaling at puno ng katiwalian. Tutal pareho naman silang bulok kaya magsama sila.

Taong Grasa

TAONG GRASA
pagninilay ni Goriong Putik

Karaniwan na sa ating mga paglalakbay, may makakasalubong tayo o kaya'y may makikitang mga taong grasa, naglalakad kung saan-saan, walang bahay, at minsan nakasalampak sa isang karton, o kaya'y nakatira sa kariton lamang. Nanlilimahid, sira-sira ang suot, mas masahol pa sa daga ang pamumuhay.

Marahil ay iyong tatanungin sa sarili, kung sila'y iyong papansinin, tao ba sila? Ngunit kadalasan, maaaring di mo na sila pansinin dahil tingin naman ng karamihan, hindi sila kasama sa lipunang ito.

Sino nga ba sila? Bakit may mga katulad nila sa mundong ito? Dapat nga ba silang mabuhay? May karapatan ba sila sa ilalim ng gobyernong ito? Hindi natin sila pinapansin dahil, sa totoo lang, sino ba sila sa atin? Bakit pinili nilang magkaganoon? O kung di man nila piniling magkaganoon, anong dahilan bakit naging ganoon sila? Pinabayaan ba nila ang kanilang sarili? O dahil ang mga magulang nila'y ganoon din? O kaya naman ay nagsilayas sila sa kanilang tahanan, kung saan-saan napadpad, hanggang sa matutong suminghot ng ragbi para maibsan ang gutom, at magdroga, hanggang sa matuyo nang unti-unti ang kanilang utak?

Dapat ba silang limusan? Bakit minsan nang dahil sa awa, o kaya naman ay dahil nais nating lumayo agad sila sa atin, binibigyan agad natin sila ng anuman, kahit piso o kaya naman ay yaong natira nating biskwit sa bulsa?

Ang mga taong grasa ba'y aksidenteng lumitaw sa mundong ito? O sila'y biktima ng kasalukuyang sistema ng lipunan? Ano ang meron sa taong grasa para sila mabuhay sa mundong ito? Itinulot ba na magkaroon ng taong grasa dahil hinahamon nito ang ating ugali? Ang ating pagkatao? Kung paano tayo magpakatao at makipagkapwa-tao?

Bakit sila lilimusan o kaya'y babatuhan ng tira-tirang pagkain gayong dapat sila'y ating kasalo sa hapag-kainan dahil sila'y tao ring tulad natin? May nakapandidiri ba silang sakit, o ang ayos ng kanilang sarili ay hindi katanggap-tanggap sa lipunang ito?

Taong grasa. Nanlilimahid sa libag. Ang katawan ay marumi, pulos putik, putik, putik. At tinatawag silang tao. Ngunit anong klaseng tao? Kapwa tao ba o latak ng lipunang ito?

Pag tinangka mong makipagkwentuhan sa kanila, sasagutin ka nila ng tapat, ng ayon sa alam lang nila, kung hindi mo sila pandidirihan, kung hindi ka magpapakita ng panlalait sa kanilang katauhan. Ngunit kaya mo bang makipag-usap sa kanila? O natatakot ka dahil baka sila'y mabangis o nangangagat?

Ang simpleng iskwater nga na may kakayahang ayusin ang sarili at magbihis ng maayos ay hindi pinapansin dahil sila'y mahirap at galing iskwater, paano pa kaya ang mga taong grasang walang tinutuluyan, kundi sa mga kariton lamang, na kadalasa'y wala pa? O kaya'y natutulog lang sa mga karton? Kadalasang nangangalkal sila ng basura sa pagbabakasakaling may pagkaing itinapon. Aso lang ang dapat gumawa nito, pero bakit sila mismong tao?

Hindi natin sila pinapansin dahil wala tayong pakialam sa kanila. Hindi natin sila kaibigan. Ngunit bakit tinatalakay ko sila ngayon sa sulating ito? Dahil tulad nila, ako rin ay putik. Bihira ang pumapansin. Ngunit nais ding magbigay ng mensahe sa iba.

Kung nais natin ng pagbabago sa lipunan, dahil ayaw natin ng katiwalian sa gobyerno, ayaw nating patuloy na umiral ang malaking agwat ng mahirap at mayaman, ayaw nating may nang-aapi at naaapi, dapat isama natin sa pagbabago ng buong lipunan ang kapakanan ng lahat ng maliliit, sinuman sila, kahit na sila'y mga taong grasa. Sa bagong lipunang dapat nating maitayo, dapat wala nang taong grasa, hindi dahil sila'y itinaboy sa malayo, hindi dahil sila'y pinagpapatay, kundi dahil sila'y naging tunay na tao na ating nakakasalamuha at nagtatamasa na ng karapatan sa mundong ito.

Ang mga taong grasa ay isang simbolo. Simbolo sila ng isang gobyernong pabaya sa kanilang kapwa tao. Simbolo sila ng mga taong walang pakialam sa kanilang kapwa. Simbolo sila ng sarili nilang kapabayaan. Simbolo sila ng relihiyong nangangako ng buhay na walang hanggan kaya ang mga taong grasa ay mapalad dahil sila ang magmamana ng langit. Simbolo sila ng lipunang walang pakialam na mas masarap pa ang kinakain ng aso ng mga kapitalista kaysa pamilya ng mga manggagawa. Simbolo sila ng kapaitang mabuhay at maghirap sa lipunang puno ng kasaganaan.

Taong grasa. Tao. Grasa. Madumi. Malibag. Di naliligo. Pinandidirihan. Sila'y mga putik.

Taong grasa. Grasa. Tao. Ah, tao rin pala silang tulad natin na may karapatang mabuhay.

"Hugasan ang 'yong putik sa mukha"

"HUGASAN ANG 'YONG PUTIK SA MUKHA"
pagninilay ni Goriong Putik

Habang nakatunganga sa kisame'y narinig kong pumailanglang sa himpapawid ang isang awiting nakapukaw ng tila natutulog kong isip. Ayon sa awiting iyon, na alam kong narinig na rin ng karamihan:

"Bago mo linisin ang dungis ng 'yong kapwa
Hugasan ang 'yong putik sa mukha"

Ah, putik. Marumi, inaapak-apakan. Pinandidirihan. Nilalayuan.

Putik. Tulad ng isang dukha. Tulad kong mahirap pa kaysa daga. Isang putik sa lipunang puno ng katiwalian. Isang putik sa mundong panay ang digmaan. Isang putik sa pamayanang kay rami ng bangayan. Isang putik sa maraming pamilyang hindi nagkakaunawaan.

Ang putik sa mukha ay isang batik sa karangalan. Hindi nararapat sa mukha ang putik, maging sa talampakan.

Napakaganda ng mensahe nito ngayong semana santa, anuman ang iyong relihiyon, o maging pagano ka man. Pagkat ang mensahe ng awitin ay hinggil sa ating ugnayan sa ating kapwa tao, sa ating pagkatao. Paano nga ba tayo magppakatao at makikipagkapwa-tao? Sadya nga bang madaling maging tao at mahirap magpakatao, tulad ng sinasaad ng isang kasabihan.

Putik. Kamatayan. Pagbabalik sa pinagmulan.

"Bago mo linisin ang dungis ng 'yong kapwa
Hugasan ang 'yong putik sa mukha"

Narinig ko muli ito kanina habang dumaraan sa tapat ng aking tinutuluyan ang isang pulutong ng dahan-dahang umuusad na mga sasakyan, habang nasa unahan ang isang karo na kinalalagyan ng isa na namang namatay.

Hinanap ko sa internet ang kabuuan ng awitin. Ating basahin at tunghayan ang mga titik ng awiting ito, o kaya'y saliwan ng awit habang ninanamnam natin ang kahulugan nito sa buhay. Ang pamagat nito'y "Lupa" at inawit ng sikat na bandang ASIN.

Nagmula sa lupa, magbabalik na kusa
Ang buhay mong sa lupa nagmula
Bago mo linisin ang dungis ng 'yong kapwa
Hugasan ang 'yong putik sa mukha

REFRAIN
Kung ano ang 'di mo gusto
Huwag gawin sa iba
Kung ano ang iyong inutang
Ay s'ya ring kabayaran

Sa mundo, ang buhay ay mayroong hangganan
Dahil tayo ay lupa lamang
Kaya pilitin mong ika'y magbago
Habang may panahon, ika'y magbago
Pagmamahal sa kapwa ay isipin mo

O, sadyang makahulugan ang habilin sa atin ng awit. Habang may panahon pa, ating linisin ang anumang kabulukang namamahay sa ating dibdib. Habang may panahon pa, tayo'y magbago tungo sa isang buhay na makatao at may pagmamahal sa kapwa. Hindi lang ito para sa iba, hindi lang ito para sa atin, kundi para sa lahat upang magkaroon ng kapayapaan sa daigdig na ito. Huwag nating paglaruan ang damdamin at kabuhayan ng ating kapwa tao. Bayaran natin ng tama ang lakas-paggawa ng ating mga manggagawa. Huwag tayong magpatubo ng magpatubo upang manalo sa kumpetisyon laban sa mga karibal sa negosyo. Ang karapatan sa edukasyon at kalusugan ay huwag nating gawing negosyo, pagkat kawawa ang mga taong naghihirap dahil hindi nila mabili ang ninenegosyong karapatan. Maraming namamatay sa nagagamot na sakit dahil sa kamahalan ng gamot. Maraming di mapag-aralan ang nais nilang kurso dahil sa mahal ng matrikula.

Namnamin nating muli ang kanta. Aanhin natin ang anumang kayamanan na pinagtubuan natin mula sa pawis ng iba. Tayo ay lupa lamang. Magbabalik din tayo kung saan tayo nagmula. Sadyang mahiwaga ang kahulugan ng awitin. Simpleng awit. Matipid sa pangungusap. Tatlong saknong lamang, ngunit makahulugan. Nakapanginginig ng laman kung nanamnamin lamang at mauunawaan.

Sa panahong ito ng semana santa, halina't linisin natin ang dungis na nakakulapol sa ating mukha. Tulad nga ng habilin ng awit:

"Bago mo linisin ang dungis ng 'yong kapwa
Hugasan ang 'yong putik sa mukha"

Ah, putik. Marumi, inaapak-apakan. Pinandidirihan. Nilalayuan. Ngunit sa putik pala tayo nagmula, at sa kalaunan ay babalik.

Niños Inosentes at April Fool's Day

NIÑOS INOCENTES AT APRIL FOOL'S DAY
pagninilay ni Goriong Putik

Kasabay ng aking paglaki ay nakagisnan ko na ang tinatawag nilang April Fool’s Day tuwing Abril 1 at ang Araw ng Niños Inocentes tuwing Disyembre 28.

“Hoy, ingat ka, April Fool’s Day ngayon, baka maisahan ka?” “Hoy, huwag kayong magpapautang ngayon at Niños Inocentes ngayon, baka di kayo mabayaran.” Karaniwan ko na itong narinig sa aking mga ate at kuya, pinsan at tiyuhin, sa mga kabigan at kaklase.

Noong una, nagtataka lang ako sa kanilang mga sinasabi at ipinagkikibit-balikat ko lamang ang mga ito. E, pano, hindi naman nila ipinaliwanag ng husto kung ano ito. Basta ang sabi lang nila, ang mga araw na ito ay araw ng kalokohan, kaya dapat mag-ingat.

Bakit nga ba may mga araw ng kalokohan? Sino ang nagtakda nito, at ano ang kasaysayan ng mga araw na ito? Iba’t ibang kaugaliang panloloko o pagbibiro ang karaniwang ginagawa sa araw na ito. Nariyang pag dumating ang araw na ito, uutangan ka at pangangakuan kang babayaran agad ng inutangan mo. Pag pinautang mo na, sasabihin agad sa iyo, “Salamat, naisahan kita. April Fool’s Day ngayon. He he he.” Pero katuwaan lang ito ng aking mga kababata, at minsan nagbabayad naman sila kahit papaano. Syempre, kababata, e. Paano kung seryoso talagang maisahan ka?

Teka, bakit nga ba may mga araw ng kalokohan o araw ng pagbibiro. Paano nga ba ito nagsimula? Nagsaliksik ako at narito ang ilan sa aking mga nakuhang batayan:

May sari-saring kwento kung pano nagsimula ang April Fool’s Day tuwing Abril 1. May nagsasabing agad lumaganap ang April Fool’s Day nang mapalitan na ng kalendaryong Gregorian yaong kalendaryong Julian. May nagsasabi pang ang Abril 1 ang siyang unang araw ng taon sa bansang Pransya, kaya’t nang palitan ni Haring Carlo IX ang araw na iyon bilang Enero 1, ang iba’y nanatili sa Abril 1. Yaong mga gumawa pa nito ay pinagtawanan ng kanilang mga kapitbahay, at tinawag silang mga April Fools.

May isa namang sinasabing batayan ng April Fool’s Day at ito’y mababasa sa akdang Canterbury Tales ni Geoffrey Chaucer na pinamagatang Nun’s Priest’s Tale, na isang kwento tungkol sa dalawang loko: ang tandang at ang lobo (the chanticleer and the fox), na naganap ng Marso 32 (dahil hanggang 31 lang ang Marso, ang 32 ay pumapatak ng Abril 1).

Sa ibang bansa, ang pagbibiro o paggawa ng kalokohan tuwing Abril 1 ay hanggang tanghali lamang, tulad sa Inglatera, Australia, New Zealand, Canada at Timog Aprika, at ang magbiro ng bandang hapon na ay tinatawag na April Fool. Ngunit karamihan ng lugar, tulad ng Ireland, Pransya at Amerika, buong araw isinasagawa ang pagbibiro o kalokohang ito.

Ano naman ang araw ng Niños Inocentes tuwing Disyembre 28? Bakit ito naging araw ng pagbibiro o kalokohan?

Nakabatay sa relihiyong Katoliko at Eastern Orthodox ang tinatawag na pista ng Niños Inocentes, na sa ingles ay Feast of the Holy Innocents, na kilala rin bilang Childermas, bilang paggunita sa pagpatay sa mga bata o massacre of the innocents noong panahon ni Herodes, kung saan ipinag-utos niya ang pagpaslang sa mga sanggol na lalaki dahil ito umano ang magiging susunod na hari. Napakaseryoso ng pinagmulan ng Niños Inocentes, ngunit dahil sa salitang “inosente”, uminog ito bilang araw upang magbiro sa mga walang muwang o inosente.

Katunayan, sa bansang España at iba pang bansang Latino, ang Disyembre 28 ay itinuturing na araw ng pagbibiro o kalokohan. At yaong nabibiktima ng mga palabiro o inocentadas ay tinatawag na inosente, o walang muwang. Kaya hindi dapat magalit sa mga nagbiro ang mga nabiktima dahil wala naman daw silang ginawang masama kundi magbiro lamang, dahil nga araw iyon ng mga inosente. Sa ibang kultura, ang Disyembre 28 ay itinuturing na malas na araw kaya hindi dapat magsimula ng anumang proyekto sa araw na ito.

Dalawang magkaibang araw ngunit parehong araw ng pagbibiro. Dalawang pinagmulan, ngunit ang isa’y seryoso habang ang isa’y sadyang kamalian.

Dalawang araw kung saan tayo dapat mag-ingat sa kalokohan ng ilan nating mga kaibigan, kakilala, at kababayan.

Ngunit huwag tayong mag-ingat lang tuwing Abril 1 at Disyembre 28 lamang, Dapat tayong mag-ingat sa lahat ng panahon, pagkat walang pinipiling araw ang mga seryosong manloko sa kanilang kapwa tao. Nariyan ang mga illegal recruiter, na nangangakong makakapagtrabaho sa ibang bansa ang mga kababayan natin, ngunit nasasadlak sa prostitusyon. Nariyan ang mga pulitikong palaging nangangako sa mga maralita nating kababayan, ngunit pag nanalo na ay hindi mahagilap kapag hinanap upang hingan ng kaunting tulong.

Oo, lahat ng araw ay dapat tayong mag-ingat lalo na sa mga taong nais tayong isahan. Kaya ingat.

Aktibista, Makamasa, Internasyunalista

AKTIBISTA, MAKAMASA, INTERNASYUNALISTA
pagninilay ni Goriong Putik

Bakit nga ba may aktibista, ang tanong ng karamihan. Sila raw ay nanggugulo lamang. Totoo iyon. Ginugulo nila ang gobyernong mali ang patakaran upang magwasto ito. Ginugulo nila ang mga kapitalistang manhid na walang pakialam kung na mas masarap pa ang kinakain ng kanilang mga alagang aso kaysa pagkain ng karaniwan nilang manggagawa.

May aktibista dahil may kawalang katarungan. Tutunganga na lang ba tayo kahit inaapi na ang ating mga kababayan at kapatid? O tayo'y kikilos upang sila'y sagipin? Patuloy ang teroristang demolisyon ng tahanan ng mga maralita, patuloy ang mababang pasahod sa mga gumagawa ng yaman ng kapitalista, patuloy ang pagtataboy sa mga vendors na naghahanapbuhay ng marangal, patuloy na naiinitan ng sikat ng araw ang mga napakasisipag na magsasaka ngunit nagkukulang sa pagkain ng kanyang pamilya, patuloy ang pagtaas taun-taon ng matrikula sa paaralan gayong karapatan at hindi negosyo ang edukasyon, patuloy ang pagtaas ng presyo ng gamot at pagpapagamot gayong karapatan ng bawat isa ang kalusugan, dumarami ang mga batang manggagawa habang walang trabaho ang matatanda, atbp.

May aktibista dahil may pangangailangang tugunan ang iba't ibang kinakaharap na problema ng mga manggagawa, maralita, kababaihan, kabataan, magsasaka, maliliit na manininda, magniniyog, magtutubo, mangingisda, lumad, at iba pang aping sektor ng ating lipunan.

May aktibista dahil may nagsuri na mali ang sistemang kasalukuyan nating ginagalawan, na mali na may naghaharing iilan habang naghihirap ang higit na nakararami, na mali na umiiral ang kalagayang may mahirap at may mayaman.

May aktibista dahil may naniniwalang dapat ipaglaban ang lahat ng ating karapatan, at ang karapatan ay hindi dapat gawing negosyo ng pamahalaan at ng mga kapitalista, tulad ng ating karapatan sa pabahay, pagkain, trabaho, kalusugan, at marami pang karapatang dapat kilalanin at igalang.

May aktibista dahil nagdurugo ang ating puso kapag nakikita at nalalaman nating may naaapi at napapagsamantalahan. Hindi natin kayang manahimik, magbulag-bulagan, at magbingi-bingihan sa bawat hikbi ng ating kapwa mahihirap.

May aktibista dahil may nagresponde sa panawagang kumilos laban sa gobyernong puno ng kurakot, laban sa pamahalaan ng katiwalian, laban sa sistemang mapagsamantala, laban sa mga taong sariling interes lamang ang nais manaig imbes na interes ng higit na nakararami, laban sa mga kapitalistang walang pakialam kahit mamatay sa gutom ang pamilya ng manggagawa ngunit binabangungot pag nalulugi ang kumpanya.

May aktibista dahil patuloy na nabubuhay sa kadiliman ang ating bayan, ang ating lipunang ginagalawan. Tungkulin ng bawat aktibistang akayin sa liwanag ang bawat nasa dilim.

May aktibista dahil may taong prinsipyado, may makatarungang prinsipyong tinatanganan at ayaw pabayaan sa dilim ang kanyang kapwa. Prinsipyo niya'y makatao at internasyunalismo.

May aktibista dahil naniniwala siyang makakamit lamang ang kapayapaan sa daigdig kung makakamit ang hustisyang panlipunan para sa lahat.

May aktibista dahil hindi siya pasibo, kundi taong may pakialam sa kanyang kapwa tao. May aktibista dahil naniniwala siya sa pagpapakatao at pakikipagkapwa-tao, at ito'y ninanais niyang umiral sa bawat isa. May aktibista dahil mapagmahal siya sa kalikasan, at ayaw niyang mawasak ang mundong ito ng mga armas-nukleyar at mapamuksang elemento sa daigdig. May aktibista dahil naniniwalang hindi dapat negosyo ng iilan ang mga serbisyo't karapatan ng bawat mamamayan.

May aktibista hangga't patuloy na umiiral ang pribadong pagmamay-ari ng mga kasangkapan sa produksyon, tulad ng makina, pabrika, hilaw na materyales, at lupa. Naniniwala siya at nakikibaka upang tiyaking maging pag-aari ng lipunan ang mga kasangkapan sa produksyon para sa kapakanan ng lahat, at di ng kakarampot na elitista lamang.

May aktibista dahil may patuloy na mangangarap, kahit yaong di pa isinisilang ngayon, ng isang lipunang makatao, isang lipunang hindi pinaghaharian ng kapital, isang lipunang may pagkakapantay-pantay, isang lipunang walang uri.

May aktibista dahil siya'y internasyunalista. Hindi siya makabayan, pagkat lahat ng uring api at pinagsasamantalahan, anuman ang lahi nito, ay kanyang ipinagtatanggol. Anumang tribu, anumang lalawigan, anumang bansa, anumang lahi ay dapat ipagtanggol laban sa lahat ng anyo ng pagsasamantala at pang-aapi ng tao sa tao. Anong silbi ng pagiging makabayan kung ang karatig bayan na hindi mo kalahi ay naaapi? Ang aktibista'y internasyunalista. Walang bakod ang kanyang pagtulong sa maliliit at pagsusulong ng sistemang tunay na makatao para sa lahat.

Kung walang aktibista, lagi tayong nasa dilim, at patuloy tayong inaakay ng mga naghaharing uri sa kumunoy ng kahirapan. Patuloy pa ang kadiliman. Nananatiling sakbibi ng lumbay at dusa ang mga gumagawa ng yaman habang nagpapasasa sa yaman ng lipunan ang mga naghaharing iilan.

May aktibista dahil naririto tayo. Aktibo, hindi pasibo. May pakialam sa mga nangyayari sa ating kapaligiran, sa ating pamayanan, sa ating bayan, sa lipunang ating ginagalawan.

Yaong mga tumutuligsa sa mga aktibista ay yaong mga naghaharing uri at mga elitistang makasarili, walang pakialam sa kapwa tao, at ayaw itama ang kanilang mga kabuktutan sa kanilang kapwa. Yaong mga ayaw sa mga aktibista ay yaong mga gustong magkamal ng mas malalaking tubo at magpasasa sa pinaghirapan ng iba. Yaong mga tumutuligsa sa mga aktibista ang mga kapitalistang kung mandurog ng karapatang mag-unyon ng mga manggagawa ay parang nandudurog lamang ng mga ipis.

Ah, dapat pang hilumin ang mga sugat na nilkha sa kaibuturan ng puso't diwa ng mga mahihirap, mga sugat na likha ng mga elitistang yumuyurak sa karangalan at pagkatao ng mahihirap, mga sugat na likha ng mapag-imbot na kapitalistang sistema, mga sugat na kung maghilom man ay mag-iiwan pa rin ng pilat ng nakaraan.

Mga aktibista, hindi tayo dapat tumigil hangga't hindi nagwawagi. Marami pang suliraning dapat tugunan. Ang mga karapatan ay dapat tamasahin ng lahat at di negosyo ng iilan. Patuloy pa ang kurakutan sa kabanyaman ng bayan. Patuloy pa rin ang pagkamkam ng tubo ng mga kapitalista sa lakas-paggawa ng mga manggagawa. Kailangan pa ang mga aktibista ngayon para sa pagbabago.

Nawa'y makapagbigay tayo ng liwanag sa mga pusong inaagiw na sa pag-iimbot, mga matang mapangmata sa maliliit, sa mga taingang laging nagtetengang-kawali sa mga daing ng maralita, sa mga nangangakong laging pinapako ang kanilang sumpa pag naupo na sa poder, sa mga walang awa.

Ako'y aktibista at ipinagmamalaki ko iyon.

Halina’t itanim natin ang binhi ng aktibismo sa bawat isa. Para sa isang lipunan at daigdig na tunay na makatao.

Ang Pakikiisa sa Earth Hour ay Pakikipagkapwa-Tao

Ang Pakikiisa sa Earth Hour ay Pakikipagkapwa-tao
pagninilay ni Goriong Putik

Mamayang gabi, papatayin ng marami ang ilaw sa ganap na ika-8:30 hanggang ika-9:30 ng gabi bilang pakikiisa sa Earth Hour. Napakahalaga ng pakikiisang ito para sa pangangalaga sa kalikasan.

Kahit na paborito man natin ang mga palabas sa GMA7 na Bitoy's Funniest Videos sa ika-8 ng gabi, at Kapuso Mo, Jessica Soho, sa ika-9 hanggang 9:45 ng gabi; pati ang palabas sa ABS-CBN na Maalaala Mo Kaya na magsisimula ng ika-8:15 pm hanggang 9:30 pm, ito'y okey lang. Pagkat ang isang oras mong pagpatay ng ilaw, at pagkawala ng kuryente ay pagpapakita mo ng malasakit sa iyong kapwa tao, na tinatamaan ng pagkasira ng kalikasan.

Patay man ang ilaw sa mga oras na ito, sana'y piliin nating huwag manood ng telebisyon. Dahil pwede naman talagang manood ng TV kahit patay ang ilaw.

Nawa'y gawin nating pagkakataon ang pagpatay natin ng ilaw bilang paggunita sa ating Inang Kalikasan. Alalahanin natin ang pagkamatay at pagkakasakit ng maraming tao, kababayan man natin at hindi, dahil sa pagkasira ng kalikasan.

Ang mga namatay sa malaking baha sa Ormoc, Leyte, ilang taon na ang nakararaan.

Ang pagguho ng mabahong basura sa Payatas sa Quezon City na ikinamatay ng maraming maralita.

Ang mga tinamaan ng nuclear radiation dahil sa aksidente sa Three Miles Island sa US, at sa Chernobyl sa Russia.

Ang pagkakasakit ng marami dahi sa mabahong basura, mabahong usok sa Edsa, pagbara ng mga kanal kaya nagbabaha, pagdumi ng ilog at dagat, pag-iinit ng mundo o global warming, pagkakaroon ng tambak na basurang plastik, at marami pang iba.

Patay na ang Ilog Pasig at kailan pa maghihilom ang sugat na iginawad dito ng tao?

Panahon na para magmalasakit tayo sa kalikasan. Wala nang iba pang mundo tayong titirahan maliban sa mundong ating ginagalawan.

Sa bawat pagkasira ng kalikasan, ang tinatamaan ay tao. Kung mahal mo ang kapwa mo, ang pamilya mo, ang mga kamag-anak, kaibigan, at kakilala mo, gagawa ka ng paraan para mapangalagaan sila mula sa sakit at sakunang dulot ng pagkasira ng kalikasan. Kaya ang pakikiisa sa Earth Hour ay pakikipagkapwa-tao at pagpapakatao. Dahil mahal mo ang kapwa mo, pangalagaan mo ang kalikasang tahanan ng bawat isa.

Ang pakikiisa sa Earth Hour ay di lang boto para sa kalikasan, kundi pakikipagkapwa-tao.

Bilang pagpapakita ng pagmamahal sa ating kapwa, halina't makiisa sa panawagang ito. Tutal isang oras lang naman ito. Pakisabi na rin sa mga kapitbahay nyo ang panawagang ito:

Mamayang ika-8:30 hanggang ika-9:30 ng gabi, Marso 28, 2009, halina't patayin natin ang ilaw sa ating mga tahanan, gumamit ng flash light, at kung kandila man ay tiyaking ito'y nababantayan upang hindi magkasunog.

Pag nagawa nyo ito, saludo kaming lahat sa inyo!

Maraming salamat.

- mula kay Goriong Putik




P.S. Sa isang blog ay ito ang nakasulat na paliwanag:

This year, Earth Hour has been transformed into the world’s first global election, between Earth and global warming.

For the first time in history, people of all ages, nationalities, race and background have the opportunity to use their light switch as their vote – Switching off your lights is a vote for Earth, or leaving them on is a vote for global warming. WWF are urging the world to VOTE EARTH and reach the target of 1 billion votes, which will be presented to world leaders at the Global Climate Change Conference in Copenhagen 2009.

This meeting will determine official government policies to take action against global warming, which will replace the Kyoto Protocol. It is the chance for the people of the world to make their voice heard.

Earth Hour began in Sydney in 2007, when 2.2 million homes and businesses switched off their lights for one hour. In 2008 the message had grown into a global sustainability movement, with 50 million people switching off their lights. Global landmarks such as the Golden Gate Bridge in San Francisco, Rome’s Colosseum, the Sydney Opera House and the Coca Cola billboard in Times Square all stood in darkness.

In 2009, Earth Hour is being taken to the next level, with the goal of 1 billion people switching off their lights as part of a global vote. Unlike any election in history, it is not about what country you’re from, but instead, what planet you’re from. VOTE EARTH is a global call to action for every individual, every business, and every community. A call to stand up and take control over the future of our planet. Over 74 countries and territories have pledged their support to VOTE EARTH during Earth Hour 2009, and this number is growing everyday.

We all have a vote, and every single vote counts. Together we can take control of the future of our planet, for future generations.

VOTE EARTH by simply switching off your lights for one hour, and join the world for Earth Hour.

Saturday, March 28, 8:30-9:30pm.

Ang Metapora ng Putik sa mga Pelikula at Nobela

ANG METAPORA NG PUTIK SA MGA PELIKULA AT NOBELA
pagninilay ni Goriong Putik

Ang putik ay kasama na natin sa pang-araw-araw na buhay. Anupa't bahagi na ito ng ating paglaki. Nariyan ang matalsikan tayo ng putik ng rumaragasang sasakyan, ang lumubog ang ating sapatos sa putikan. Ngunit isa ring mahalagang paglalarawan ang putik sa hindi karaniwan.

Tila isang napakahalagang metapora ang putik sa panitikan o literaturang pambansa. Lagi itong ginagamit sa mga argumento, debate, talakayan o pangkaraniwang usapan upang ilarawan ang maraming bagay, tulad ng budhi, kaugalian, at maging pagkatao.

Karaniwan ay maririnig nating sinasabi ng matatanda, "Nagpupukulan na naman ng putik iyang mga tradisyunal na pulitiko para siraan ang kanilang mga katunggali." Ayaw nating "mabahiran ng putik" ang ating karangalan o puri bilang tao. At pag nasabihan pang ang ugnayan ng isang magkaibigan ay tulad sa putik, ito'y nangangahulugang may pagtataksil.

Sa pagsasaliksik ko ay di ko sinasadyang makita ang mga pamagat ng pelikulang may kaugnayan sa putik. Labing-isa ang nakita ko, at marahil mas marami pa rito. Sa pamagat pa lamang ay kapansin-pansing napakalalim ng kahulugan ng salitang 'putik'. Halina't tunghayan ang ilan sa mga ito:
(a) Magkumpareng Putik (1950 - starring Roberto Rosales)
(b) Taong Putik (1956 - starring Alicia Vergel, Amado Cortez)
(c) Kadenang Putik (1960 - Efren Reyes)
(d) Nardong Putik (1972 - starring Ramon Revilla)
(e) Putik Ka Man... Sa Alabok Magbabalik (1976 - starring Gloria Diaz)
(f) Mga Rosas sa Putikan (1976 - starring Vilma Santos)
(g) Ginto sa Putikan (1990s - starring Estella Estrada II)
(h) Bato, Lupa, Putik (1990 - starring Liz Alindogan, Rachel Lobangco)
(i) Dinampot Ka Lang sa Putik (1991 - starring Christopher de Leon, Maricel Soriano)
(j) Ang Babaing Putik (2000 - starring Klaudia Koronel)
(k) Bertud ng Putik (2003 - starring Bong Revilla)

Marahil, lahat ng pelikulang ito ay pumatok sa takilya, lalo na't pawang mga bigating artista ang siyang bida sa mga ito. Kung susuriin natin ang mga pamagat pa lamang, kapansin-pansin ang iba't ibang kahulugan ng putik. Tayo ay nagmula sa putik dahil nilalang tayo mula sa putik, kung papansinin ang pelikulang "Putik Ka Man... Sa Alabok Magbabalik", habang sa "Magkumpareng Putik", marahil ito'y tungkol sa paglalabanan ng dalawang magkumpareng kinulapulan ng putik ang bawat isa. Ibig sabihin, dinungisan ang pangalan at binalewala ang pinagsamahan bilang magkaibigan.

Ang mga pelikulang "Mga Rosas sa Putikan", "Ginto sa Putikan", at "Dinampot Ka Lang sa Putik" ay marahil tumutukoy sa mga babaeng mahihirap na natagpuan ng mayaman at naging asawa.

Si "Nardong Putik' naman ay isang kilalang kilabot ng Cavite, na ang anting-anting ay mula sa putik, tulad din ng "Bertud ng Putik". Pinagbidahan ang bawat isa nito ng mag-amang Revilla.

Marahil, ang "Kadenang Putik" ay tungkol sa mabuway na pagkakakulong ng isang tao sa isang lugar, marahil ay sa bilangguan o sa lupang minana pa niya sa kanyang ninuno, na imbes na bakal ang kadena, ito'y putik na tanikalang nagtali sa kanila o sa kanya sa maruming piitan o sa lupa.

Ang "Taong Putik" ay maaaring isang halimaw, habang "Ang Babaeng Putik" ay isang mananayaw.

Gayunman, ito'y pawang mga palagay lamang, bagamat inaamin kong hindi ko pa napanood ang lahat ng ito, maliban sa ilan, tulad ng "Nardong Putik" at "Bertud ng Putik". Kailangan ko pa ng sapat na panahon para panoorin ko ang lahat ng ito. Ngunit may makikita pa kaya tayong pelikula ng ilan dito, na marahil sa tagal ng panahon ay talagang hindi na natin mapanood ng malinaw. Gayunman, mahalagang nahalungkat din natin ito sa kasaysayan.

Narito naman ang mga nobelang may kaugnayan sa putik:
(a) Mga Bathalang Putik ni Liwayway A. Arceo
(b) Moog sa Putikan ni Agapito M Joaquin

Hindi ko pa rin nahahawakan ang mismong mga aklat na ito, ngunit nais ko rin itong mabasa, upang mas maipaliwanag ko ng husto ang kaugnayan ng putik sa ating buhay, sa ating kapaligiran, sa ating kultura, at marahil, sa ating pagkatao. Marahil kahit sa mga maikling kwento at mga tula ay marami pa tayong matatagpuang iba pang kahulugan o metapora ng putik. Gayunman, matagalan pang pananaliksik ito.

Ang mga pelikula't nobelang nabanggit ko ay ilan lamang sa mga nasaliksik ng inyong abang lingkod habang nagtatangal ng putik sa aking tsinelas, at minamasdan ang ilang nagkalat na librong itinapon ng may-ari dahil luma na at naputikan.

Lunas ang Pag-asa

LUNAS ANG PAG-ASA
pagninilay ni Goriong Putik

Maraming tao ang kadalasang nawawalan ng pag-asa.

Maraming nagpapatiwakal dahil tingin nila'y wala nang pag-asa ang kanilang kasalukuyang hirap na kalagayan. Akala nila'y pulos dusa na lang ang mundong ito, pulos hinanakit, at pwang kahirapan na lamang. Makakaahon pa kaya tayo, ang nasasa isip ng iba, sa aba nating kalagayan?

Marami ang nakakagawa ng krimen dahil wala silang maasahang matinong kalagayan. Nakakulong dahil nagnakaw ng sampung pisong pandesal, habang ang mga nagnakaw ng milyun-milyon sa kaban ng bayan ay hindi maipakulong.

Marami ang namatay dahil sa simpleng sakit dahil hindi ginamot ng mga doktor sa ospital. Inaasahan nilang ang karapatan nila sa kalusugan ay paiiralin ng ospital. Ngunit ang kalusugan pala, imbes na serbisyo, ay negosyo na.Paano gagamutin ang maysakit na maralita kung wala siyang pang-down payment sa ospital? Paano gagaling ang maralitang maysakit kung napakamamahal ng gamot na kinakailangang bilhin? Paano giginhawa ang maralita kung sa mismong bayan niya, siya'y lalong ibinababa?

Marami ang hindi nakapag-aral dahil sa hirap ng buhay, at dahil sa mahal ng matrikula, na bawat taon ay tumataas. Marami ang umasang makapag-aaral dahil karapatan nilang mag-aral, ngunit ang karapatang ito sa edukasyon ay negosyo na pala. Paano nila pag-aaralan ang nais nilang kurso kung napakamahal ng bayad sa edukasyon? Paano magiging doktor o abugado ang mga maralitang nangangarap na makatulong sa kanilang mga aping kababayan sa nayon at liblib na pook sa mga lalawigan kung di pa sapat ang pagbebenta ng kalabaw at kapirasong lupang minana pa nila, kung ang gastos naman sa pag-aaral ay napakamahal?

Mga maralita'y hampaslupa, mga mababaho, mga walang silbi sa mundong ito. Ganito kadalasang inilalarawan ang mga mahihirap.

Ngunit ang mga maralita, nagtitiis tumira sa ilalim ng tulay upang mabuhay. Kumakain ng mga itinapong tira-tirahang karne mula sa Jollibee at McDo upang lutuing muli, para lang may maipakain sa kanilang mga gutom na pamilya. Nasisikmura ang gayong abang kalagayan para sa kanilang mga anak para lang mabuhay. Makatao ba ang ganito? Hindi!

May maaasahan pa ba tayo sa ganitong klase ng gobyerno, pabaya sa mga maliliit? May maaasahan pa ba tayo sa kapitalistang sistemang umiiral ngayon, na ang serbisyo't karapatan ay ginagawang negosyo?

May pag-asa pa habang tayo'y nabubuhay. Ito ang laging bukambibig ng matatanda, ng pamahalaan, maging ng simbahan. Ngunit maaasahan ba natin sila sa pag-asang ating inaasam? Walang mawawala sa atin kung umasa tayo, at mas malaking kawalan kung ang pananaw natin sa buhay ay pawang kawalang pag-asa.

Pag umasa ka, lahat ay maaaring mangyari. Ang pag-asa ay tulad ng iniinom na spinach ni Popeye na sa panghihina niya'y bigla siyang lalakas.

Kahit alam nating ang inaasahan natin ay bihirang mangyari, at ang di natin inaasahan ang nangyayari, may pag-asa pa rin tayo. Kailangan lang nating kumilos at maging positibo sa pananaw. Malay mo, tumama ka sa lotto. Ngunit kung di ka tumaya, huwag mong asahang tatama ka sa lotto.

Ang pag-asa ay gamot sa nahihirapan. Ang pag-asa ay lunas sa nagsisikip mong dibdib. Ang pag-asa ang siyang gamot sa pagdududa, gamot sa mga sugat na nalikha ng mga pangyayari. Ang pag-asa ay paghilom.

Gayundin naman, ang pag-asa ay pagkilos, at hindi lamang pagsasabi ng "Sana, sana", kundi "Dapat, dapat". Hindi tayo dapat tumunganga na lang sa isang tabi, at gayahin si Juan Tamad sa kanyang pagkakahiga sa pag-asang bumagsak ang bayabas sa kanyang bunganga. Kailangang kumilos ng mga mahihirap upang baligtarin ang tatsulok na kalagayan ng lipunan.

Oo, may pag-asa pa. May pag-asa pa.Dahil kung walang pag-asa, walang kahulugan ang buhay. Minsan lang tayong mabuhay sa mundong ito. Bigyang kahulugan natin ang buhay. Halina't tayo'y kumilos upang ang pangarap na inaasam ay magkaroon ng katuparan.

O, Pag-asa, halina't haplusin mo ang mga isipang nadirimlan at mga pusong nasasaktan. Halina't kami'y tulungan upang maibsan ang nararamdaman naming kahungkagan. Naririto kami, umaasa.

Kaugnayan ng Paglaya sa Buhay

Kaugnayan ng Paglaya sa Buhay
ni Goriong Putik

ang paglaya ay may dalawang kahahantungan
- buhay o kamatayan

ngunit ano ang kaugnayan ng paglaya sa buhay
- ang dahon pag tinanggal ba sa sanga ng puno, iyon ay paglaya o iyon ay kamatayan
- ang isda pag tinanggal ba sa ilog o dagat, iyon ba ay paglaya o iyon ay kamatayan

ang paglaya ay dapat na may kaugnayan sa iyong buhay upang magpatuloy ang buhay
tulad ng paglaya ng bilanggong walang kasalanan at paglaya ng ibon mula sa hawla

ang paglaya sa di mo mundo ay nagdudulot ng kamatayan
- ang dahong napigtas sa puno
- ang isdang natanggal sa tubig
- ang lobong natanggal sa tangkay at pumailanlang sa himpapawid na di niya mundo

ang paglaya pabalik sa mundo mo ay buhay
- ang paglaya ng ibong di dapat nasa hawla
- ang paglaya ng bilanggo dahil sa parole at nakabalik sa pamilya

ang paglaya ay dapat may kaugnayan sa lalaya